शिव गौरा

       उरणच्या दक्षिणपूर्व विभागाला तालुका ठिकाणापासून विलग करणाऱ्या खाडीकिनारी वसलेले खोपटे हे विस्ताराने मोठे गाव.  सात पाड्यांनी मिळून बनलेल्या या गावात इतरांसारखाच गणेशोत्सव साजरा होतोच, पण त्याच जोडीला आणखी एक वैशिष्ट्यपूर्ण उत्सव इथले गावकरी साजरा करतात. तोही तब्बल आठ दशकांपासून! पाच दिवस चालणाऱ्या या उत्सवात विविध प्रकारच्या कार्यक्रमांची रेलचेल असते. शिव आणि शक्तीतील वर्चस्ववादाचे प्रतिक असणारे कलगी-तुऱ्याचे जंगी सामने आणि पारंपरिक नृत्य हे या विविधरंगी कार्यक्रमांचे वैशिष्ट्य. संपूर्ण महाराष्ट्र भाद्रपद महीन्यात गौरी-गणपतींची प्रतिष्ठापना करत असताना खोपटे गावातील शिवगौरा उत्सव मंडळ एकप्रकारे शिवोत्सवच साजरा करतात. ज्येष्ठा गौरी पूजनाच्या दिवशी गावातील पाटील पाड्यात थेट भगवान शंकर सुंदर आरास असलेल्या जागेत विराजमान होतात. भाद्रपद शुक्ल द्वादशीला गौराविसर्जन होते. शाडूच्या मातीपासून बनलेल्या ‘गौरा’ म्हणजेच शिवमूर्तीची प्रतिष्ठापना केली जाते.

शिवमूर्तीची निर्मिती आणि पूजन हे याच परिसरापुरते होते की आणखी कुठे?

 सहसा प्रतिक रुपात होत असलेले शिवपूजन मूर्तीरुपात कसे आले?

समन्वयवादी भारतीय प्रवृत्तीची एक फार मोठी फलश्रुती म्हणून शिवाचे नाव घेता येईल. आज अस्तित्वात असलेल्या शैव संप्रदायांत अनेक प्राचिन मते व संप्रदायांची मिळवणी झालेली दिसते. शिव व शक्ती हे भौतिक जगताचे आधारस्तंभ मानले जातात. सृष्टीचे मूळ शिवशक्तीच्या संयोगात आहे. शिवलिंग हे शिवशक्तीचे प्रत्यक्ष प्रतिक असते. सिंधुनदीच्या खोऱ्यात ज्या प्राचीन वसाहतींचे अवशेष सापडले आहेत, त्या वसाहतींच्या काळापासून लिंगपूजा आपल्या देशांत सुरू असल्याचे सांगता येते. मुळांत शिवलिंग हुबेहूब मानवलिंगांसारखे घडवत असत. पुढे त्याला सुरेख खांबाचे स्वरूप मिळाले. चौकोनी, अष्टपैलू आणि गोल अशा तिन्ही रुपांतील शिवलिंगे पहायला मिळतात. या लिंगावरच शंकर, सूर्य, गणपती यांसारख्या देवतांच्या प्रतिमा दिसू लागल्या. कलेच्या क्षेत्रात इतकी परिवर्तने होण्यासाठी इसवी सन पूर्व दुसऱ्या शतकापासून ते बाराव्या शतकापर्यंत सुमारे चौदाशे वर्षांचा कालावधी लागला.

   खोपटे गावात होत असलेला ‘गौरा’ हा शंकराचा मानवाकार प्रतिमा प्रकार. हे शिव-पूजनाचे दुसरे प्रतिक होय. लिंगपूजा अधिक प्रमाणात प्रचलित असली तरी शिवाच्या प्रतिमापूजनाची  सुरूवातही सिंधु संस्कृतीपासून होत असल्याचे संदर्भ आढळतात. सिंधुच्या खोऱ्यातून मिळालेल्या एका ठशावर ‘पशुपती’ शिवाचे अंकन असल्याचे मत इतिहासतज्ञ सर जॉन मार्शल यांनी मांडले आहे. शिवाचे एक रुप मानला जाणारा रुद्र ऋग्वेद, अथर्ववेदांतही दिसतो. रूद्र म्हणजे शत्रूंना रडविणारा. शिवाचे वेदांमधील उल्लेख गिरीष अर्थात पर्वतांचा अधिपती, नीळ्या गळ्याचा म्हणून नीलग्रीव, लाल रंगाचा म्हणून विलोहित असे रंगीबिरंगी आहेत. त्याचबरोबर तो नक्तंतर म्हणजे निशाचर असून धनुष्यबाण धारण करणारा म्हणून ‘निषंगी’ व ‘इषुधिमान’ आहे. शिवाला अभिषेक घालताना ज्या रुद्राध्यायाचे पारायण करतात त्यानुसार शिव हा शत्रूच्या डोळ्यांत पाणी आणणारा व संहारक असा पराक्रमी योद्धा आहेच, त्याचबरोबर तो ‘प्रथमो दैवो भिषक्’ म्हणजे देवांचा प्रथम वैद्य आहे. पौराणिक काळापर्यंत असुर, भूत-पिशाच्च यांना जवळचा वाटणारा रुद्र ‘महादेव’ या उपाधीपर्यंत पोहोचला. शंकराचा पौराणिक धर्मात पूर्ण रुपाने समावेश केव्हा झाला असावा हे सांगता येणे कठीण आहे, पण हे समायोजन समजून घेण्यासाठी रुद्र आणि नरनारायण यांची उपयोगी ठरते.

या कथेप्रमाणे दक्षयज्ञांचा विध्वंस केल्यावर रूद्राने बद्रिकाश्रमांत बसलेल्या नर व नारायणांवर आक्रमण केले. प्रथम युद्धाला चांगलेच तोंड लागले पण पुढे ब्रम्हदेवाच्या मध्यस्थीमुळे ते थांबले व दोन्ही पक्षांत समेट झाला. या युद्धात नारायणाने रुद्रांचा गळा दाबल्याने रूद्राला ‘शितिकणठ’ असे नाव मिळाले, तर नारायणाने रूद्राच्या शूलाला 'श्रीवत्स’ या चिन्हाच्या रुपाने स्वत:च्या छातीवर मिरवण्याचे कबूल केले. या कथांमधून शिवाचे पुराणांमधील ‘महाविलयन’ समजून घेता येते. लिंग, मातीच्या ठशांवरील शिवप्रतिके, नाण्यांवरील शिवप्रतिमा यांआधारे शिवस्वरूपाचे विवेचन करता येते. परंतु शंकराच्या प्रत्यक्ष मूर्ती कधीपासून अस्तित्वात आली असावी?

 अर्थशास्त्र आणि पतंजलीच्या आधाराने शिवमूर्तीची प्राचीनता मौर्यकाळापर्यंत नेता येते. अश्वत्थाम्याने शिवाचा ‘श्वेतविग्रह’ निर्माण केला होता व त्याची होम, हवन करून पूजा केली असल्याचा उल्लेख महाभारतात आहे.लोककलेचे सोपे, उत्तम व स्वस्त माध्यम म्हणजे माती. शिवाच्या ज्ञात रुपाचे वर्णन करणाऱ्या मातीच्या मूर्ती उत्तर कुषाण व गुप्त काळात आढळतात. जटाजूट असलेला, गळ्यांत व हातांत सापाचे दागिने घालणारा शंकर माती व पाषाणाच्या मूर्त्यांमध्ये साकारला जाऊ लागला. शिवाचा वैशिष्ट्यपूर्ण असा तिसरा नेत्र हा कुषाणकाळापर्यंत  आडवा होता. पुढे गुप्त काळापासून तो उभा कोरला जाऊ लागला. सातव्या शतकापासून शिवाच्या जटा मुकूटाप्रमाणे दाखवण्यात येऊ लागल्या. त्रिशूल, सर्प, खटव्ांग, डमरू व घट ही प्रमुख आयुधे मूर्तीमध्ये आढळतात. आपल्या कल्पनेप्रमाणे दैवतांना विविध रुपांत पाहणाऱ्या कलाकारांमुळे शिवाची अनेक रुपे पहायला मिळतात.

या रुपाच्या प्रेमाखातर आणि महादेवावरील श्रद्धेपोटी गौरा उत्सवापुरती मर्यादित असणारे शिवाचे मूर्तीरुप खोपटे ग्रामस्थांनी कायमस्वरूपी आपल्या मंदिरात स्थापन केले आहे. विश्वाचे उर्जा केंद्र अशी मान्यता असणाऱ्या शिवाचे हे केंद्र  संपूर्ण खोपटे परिसराला या उत्सवाच्या निमित्ताने उर्जा पुरवतो.

          - तुषार म्हात्रे, पिरकोन (उरण)

(विशेष आभार: जगन पाटील, प्रेमानंद भगत-खोपटे)