कॅच मी इफ यू कॅन!

कॅच मी इफ यू कॅन!

     जेमतेम विशीचा वाटणारा ‘फ्रँक अबॅग्नेल’ नावाचा एक उमदा तरूण, ज्याच्या मागावर युरोप-अमेरिकेतील पोलीस आहेत. फसवणुकीचे कित्येक गुन्हे त्याच्या नावावर आहेत. पोलीसांनी त्याच्यासाठी रचलेल्या सापळ्यात प्रवेश करतो आणि सर्वांदेखत आपला कार्यभाग उरकून अलगदपणे निसटूनही जातो. आधी पुस्तकरुपात आणि पुढे चित्रपटाद्वारे गाजलेल्या सत्यकथेतील हा प्रसंग.

        इकडे मुंबई-रायगडच्या खाडीलगत काही लोक मासेमारी करण्यासाठी गळ टाकून बसले आहेत. थोड्या वेळाने पाण्यात थोडी हालचाल जाणवते. गळ काढून पाहील्यानंतर त्याला लावलेले आमिष खाऊन मासा पसार झाल्याचे समजते. या परिसरात वेळ घालवण्यासाठी किंवा पोटापाण्यासाठी गळ टाकून मासेमारी करणाऱ्यांच्या बाबतीत नेहमीच घडणाऱ्या मत्स्यकथेतील हा दुसरा प्रसंग.

       या दोन्ही प्रसंगांतील कथानायक देखणे आहेत, चलाख आहेत. एका कथेचा नायक आहे पडद्यावर आकर्षक वावर असणारा लिओनार्डो डी कॅप्रियो, तर दुसऱ्याचा आहे पाण्यावर आकर्षक वावर असणारा ‘टार्गेट फिश’. दोघेही आपल्या कृतीतून म्हणतात, “Catch me if you  can!”

 टेरापॉन जर्बुआ (Terapon Jarbua) असे शास्त्रीय नाव असणारा हा मासा ‘घोयां’ या स्थानिक नावाने ओळखला जातो. नेमबाजीच्या खेळात लक्ष्य(Target) म्हणून असणाऱ्या समकेंद्री वर्तुळांसारखे तीन वर्तुळाकार पट्टे या माशाच्या पाठीवर असतात. 

त्याच्या या वैशिष्ट्यामुळेच त्याला ‘टार्गेट फिश’ म्हणतात. चंदेरी रंगावर असणाऱ्या काळ्या पट्ट्यांंमुळे त्याला टायगर पर्च, टायगर फिश, झेब्रा फिश अशीही नावे आहेत. तर या पट्ट्यांची रचना चंद्रकोरीप्रमाणे असल्याने त्याला ‘क्रिसेंट पर्च’ असेही म्हटले जाते. जगभरातल्या समुद्रकिनाऱ्यांलगत आढळणारा हा मासा विविध  तापमानात, तितक्याच वेगवेगळ्या क्षारतेच्या पाण्यातही तग धरून राहू शकतो. मुंबई परिसरातल्या खारफुटीलगतच्या अरूंद खाऱ्या प्रवाहांमध्ये तो पहायला मिळू शकतो. सरासरी वीतभर लांबी असणाऱ्या या माशाची सर्वाधिक लांबी फूटाहून अधिक असल्याची नोंद आहे. सहसा घोयां मासे समूहात शांतपणे राहतात. परंतु एकट्याने असताना ते अधिक आक्रमक होतात. 

              हा मासा मिश्राहारी आहे. पण लहान मासे आणि कोळंबी, खेकडे हे त्याचे प्रमुख अन्न. हा जीव लहानसा असला तरी त्याची भूक मोठी आहे. प्रत्येक तासा-दीड तासाला खाऊचा हट्ट धरणाऱ्या लहान मुलांसारखंच त्यालाही वारंवार खायला लागतं. खाण्याच्या या सवयीमुळेच तो ‘अन्नासाठी दाही दिशा, आम्ही फिरविसी जगदिशा’ करत फिरत राहतो. या खाद्यभ्रमंतीत त्याच्या मेनूकार्डवर ‘माशांची खवले’ या वेगळ्या पदार्थाचीही नोंद होते. घोयां मासा त्याच्यापेक्षा आकाराने मोठ्या आणि जिवंत माशांची खवले खातो. कमी दृश्यमानता असलेल्या परिस्थितीत संथपणे पोहणाऱ्या माशांच्या शेपटाकडील भागावरील खवले तो सहजपणे काढून खातो आणि पचवतोदेखिल. फसवणूक करणाऱ्या फ्रँक अबॅग्नेलच्या कौशल्याचा वापर एफ.बी.आय. या अमेरिकन गुप्तहेर संस्थेने गुन्ह्यांच्या उकलींसाठी करून घेतला होता, घोयां माशाचा तसाच उपयोग हे संथपणे पोहणारे मोठे मासे आपल्या अंगावर खवलांआड लपलेले बाह्यपरजीवी काढून टाकण्यासाठी करतात. फेब्रुवारी ते जून हा या माशांचा विणीचा हंगाम असतो. त्यामुळे पावसाळी दिवसांत त्यांची लहान लहान पिल्ले थव्याने आढळून येतात.

          गळ टाकून मासेमारी करणाऱ्यांसाठी हा मासा नेहमीच डोकेदुखी ठरतो. कॅटफिश प्रजातीतले बरेचसे मासे गळाला लावलेले आमिश गळासहीत गिळल्याने आयतेच सापडले जातात, परंतु घोया मात्र गळ न गिळता आपल्या मजबूत दातांनी  गळाला लावलेले आमिष कुरतडून खातो. त्याची गळाला अडकण्याची संभाव्यता इतर माशांच्या तुलनेत अत्यंत कमी असते. त्यातच हे मासे समूहाने संचार करत असल्याने एकाग्रतेने गळ टाकून बसणाऱ्यांच्या संयमाची कसोटीच लागते. अशा वेळेस नेहमीचे मासेमार त्याच्या मागे न लागता स्वत:हून जागा बदलतात.

    त्याचे आकर्षक रूप आणि आकाराने लहान असणे या गोष्टी त्याला समुद्राच्या मुक्त जगातून ‘फिश टँक’ नावाच्या बंदिस्त जगात आणून सोडतात. मानवाच्या निर्जीव घरात त्याची सातत्याने होत असलेली हालचाल जिवंतपणा निर्माण करते. अन्न म्हणून या माशाचा वापर होतोच, पण त्याचबरोबर शरीरातील पेप्टोन नावाच्या प्रथिनाचा वापर जैवविज्ञानात होतो.

आपल्या चपळ स्वभावामुळे शत्रूंना सातत्याने गुंगारा देणारा घोयां मासा, निसर्गाच्या शत्रूपुढे मात्र हतबल होतो. पर्ससीन नेट आणि इतर प्रकारच्या लहान छिद्र असलेल्या तसेच विस्ताराने मोठ्या असलेल्या जाळ्यांमध्ये हा मासा ‘नको असलेले सावज’(Bycatch) म्हणून सापडतो. मुंबईला जवळ असलेल्या खारजमिनींना विकासकांनी ‘टार्गेट’ केल्याने येथिल परिसंस्थांच्या आधारे जगणाऱ्या ‘टार्गेट फिशच्या अस्तित्वालाही घरघर लागली आहे. इथल्या लहान लहान जलाशयांमध्ये थव्याने आढळणारे घोयें, आता अभावानेच दिसताहेत. IUCN सारख्या आंतराष्ट्रीय निसर्ग संवर्धन संघटनेनेही या प्रजातीला धोक्यात असलेल्या प्रजातींच्या यादीत टाकलंय. घरातल्या फिशटँकमध्ये सळसळणारा हा मासा निसर्गाच्या विशाल टँकमध्ये पुन्हा एकदा दिमाखदारपणे सळसळावा आणि ‘कॅच मी इफ यू कॅन’ म्हणत त्याने आपली नेहमीच फसवणूक करावी ही अपेक्षा.

- तुषार म्हात्रे, पिरकोन (उरण)

ना बचेगा बास...

ना बचेगा बास...

एक जुनी लोककथा आहे. एका खूप दूरवरच्या देशात जिथे मासेच नव्हते, तिथला माणूस कंदमुळे, फळे आणि इतर प्राणी खाऊन आपली गुजराण करत असे. या अनोख्या जगात ‘बूडी आणि यालिमा’ नावाचे एक प्रेमी जोडपे होते. अर्थातच यालिमाच्या घरातून या प्रेमाला विरोध होता.मग, दोघांनी पळून जाऊन लग्न करण्याचा निर्णय घेतला. दोघेही दूर पळून जाण्यात यशस्वी झाले खरे, पण लवकरच त्यांना गावातील जुन्या विचारांच्या मंडळींनी गाठले. या मंडळींच्या दृष्टीने या विवाहाला एकच शिक्षा होती, मृत्यूदंड. स्वत:चा जीव वाचवण्यासाठी बूडी आणि यालिमा वाट फुटेल तिकडे पळत सुटले. पळता पळता जमिन संपली व समुद्र सुरू झाला. त्यांच्या पाठलागावर ते कर्मठ लोक होतेच. शेवटचा पर्याय म्हणून बूडीने किनाऱ्यावर पडलेल्या लाकडांचे भाले केले व ते पाठलाग करणाऱ्या लोकांवर फेकले. पण विरोधकांची संख्या खूपच जास्त होती. अखेर बूडीचे भाले संपले. विरूद्ध बाजूंनीही भाल्यांचा वर्षाव झाला. हताश बूडी आणि यालिमानं समुद्रात उडी घेऊन जीवनाचा शेवट केला.

     पण लोकं म्हणतात, ते दोघे अजून जिवंत आहेत, एका माशाच्या रुपात. तो मासा लोकांची चाहूल लागताच  खारफुटींच्या झाडांलगत चिखलात जाऊन लपतो. लोकांनी फेकलेले भाले अजूनही त्याच्या शरीरावर आहेत, काट्यांच्या रुपात.”

   ही खरंतर माशाच्या वैशिष्ट्यांवर आधारीत एक दंतकथा. पण या कथेवर विश्वास ठेवणाऱ्यांच्या मते हा मासा त्यांना नवतारूण्य प्रदान करतो.

    बारामंडी पर्च (Barramundi Perch) या नावाने ओळखला जाणारा  व ऑस्ट्रेलियन लोककथेत प्रेमाचे प्रतिक बनलेला मासा म्हणजे आपल्याकडील सुप्रसिद्ध असा ‘जिताडा मासा’. लॅटीडी कुळातील या माशाला सी बास (Sea Bass) असेही म्हणतात. त्याच्या मुंबई परिसरात आढळणाऱ्या प्रजातीचे शास्त्रीय नाव आहे लॅटस कॅल्सरीफर (Lates Calcarifer). समुद्राच्या खाऱ्या पाण्यात जन्माला येऊन, गोड्या पाण्यात आयुष्य व्यतित करणारे हे मासे रायगड जिल्ह्याच्या खारपट्यातील भातशेतींच्या खाचरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर आढळतात. खारे पाणी ते गोडे पाणी या स्थलांतरामध्ये जिताड्यांनी चारशे मैलाचे अंतर कापल्याची नोंद आहे. बदलत्या तापमानातही जिताडा बऱ्यापैकी तग धरू शकतो.

     ‘बारामंडी’ या प्राचीन शब्दाचा अर्थ होतो ‘मोठ्या खवल्यांचा चंदेरी मासा’. या नावाप्रमाणेच जिताड्याचा पोटाकडील भाग चंदेरी रंगाचा असून

 उर्वरीत भाग करडा असतो. विणीच्या हंगामात त्याच्या अंगावर जांभळट छटा दिसतात. आकाराने मोठी, पातळ असणारी ही खवले काहीशी वक्र असतात. खवल्यांच्या कडांवर बारीक दातासारखे काटे असतात. ही खवले म्हणजे त्यांचे ‘बर्थ सर्टीफिकेट’. कारण या खवल्यांवरील वर्तुळांच्या साह्याने या माशाचे अंदाजे वय काढता येते. लोककथेतील भाल्यांची आठवण करून देणारे टोकदार काटे त्याच्या पाठीवरील आणि शेपटाकडील परांमध्ये असतात. जिताडा मांसाहारी व खादाड असून लहान कवचधारी प्राणी, गोगलगाई यांच्यासह तो स्व:जातीतील लहान माशांनाही खातो. त्यामुळे एखाद्या बंदिस्त व आकाराने लहान तलावात मोठे जिताडे असल्यास त्या तलावातील इतर लहान माशांची संख्या वेगाने कमी होण्याची शक्यता असते.

       स्वत:चे अस्तित्व टिकवण्यासाठी जिताड्याला काही अंगभूत वैशिष्ट्ये लाभली आहेत. अभ्यासकांच्या निरीक्षणांतून ‘जिताडा स्वत:च्या चुकांमधून शिकतो’ असे निष्कर्ष समोर आले आहेत. मासेमारांच्या गळाला लागलेला, जाळ्यात अडकलेला हा मासा चुकून सुटलाच तर पुन्हा तशाच प्रकारे तो सहसा जाळ्यात अडकत नाही. या विशेष बुद्धीमत्तेसह सूक्ष्म वारंवारतेच्या ध्वनीलहरी तो ओळखू शकतो. त्याचा वापर करून आपल्या शत्रूपासून बचाव करणे त्याला शक्य होते. कमी दृश्यमानता असणाऱ्या पाण्यात आपले अन्न शोधतानाही या लहरी ओळखता येणाऱ्या अंगभूत कौशल्याचा हा मासा वापर करतो. जिताड्याच्या डोळ्यांमध्ये ‘लाल रंग’ ओळखता येणाऱ्या रंगसंवेदन पेशी असतात, त्यामुळे त्याला हा रंग ओळखू येतो व त्याकडे तो आकर्षितही होतो. (बेधडकपणे सिग्नल तोडून जाणाऱ्यांच्या डोळ्यांत अशा रंगपेशी नसतील काय हो?)

       या माशांच्या बाबतीतली आश्चर्यकारक बाब म्हणजे, ते जन्मजात पुरूष असतात. काही वर्षानंतर या नर माशांपैकी काही मासे मादीत विकसीत होतात. मादीत रुपांतरीत झाल्यानंतर प्रजोत्पादन काळातील पौर्णिमेला हे मासे अंडी देतात.नर जिताडा हा कुटूंबवत्सल प्राणी असून अंडी देण्याच्या या काळातही तो मादीला मदत करतो.  त्यामुळे आकाशात पूर्ण चंद्र असताना स्वच्छ पाण्यात जिताड्यांच्या चमकत्या जोड्या फिरताना दिसतात. त्यांना असे पाहणे ही एक पर्वणीच असते; अभ्यासकांच्या दृष्टीने आणि मासेमारांच्या दृष्टीनेही! या अंड्यांची संख्या लाखांनी असू शकते. या अंड्यांचे रक्षण करण्याची जबाबदारीही नर जिताडा स्विकारतो.

      अत्यंत चविष्ट मासा म्हणून तो प्रसिद्ध आहेच. पण व्यावसायिकदृष्ट्याही तो उपयोगी आहे. त्याच्या शरीरात वाताशय नावाचा फुग्यासारखा भाग असतो. या फुग्यापासून  ‘आयझिंग्लास’(Isinglass)  हा जिलेटिनयुक्त पदार्थ तयार करण्यात येतो. याचा उपयोग मद्य विशुद्ध करण्यासाठी होतो.

बहुपयोगी आणि जैवविविधतेच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण असा हा जीव, सध्या गोड्या पाण्यात प्रवेश करण्यासाठी झगडत आहे. नवी मुंबई, रायगडच्या समुद्रकिनाऱ्यावरील खाऱ्या पाण्यातून गोड्या पाण्यात येण्यासाठीचे ‘खोशी’, ‘आखंदा’, ‘पऊल’ या स्थानिक नावांनी ओळखले जाणारे पाण्याचे लहान प्रवाह परिसरातील ट्रान्सपोर्ट कंपन्यांद्वारे बुजवले गेल्याने, जिताड्यांचे प्रवेश मार्ग शब्दश: खुंटले गेले आहेत. निसर्गाच्या व्यवस्थापनाला दुर्लक्षून होत असलेला हा अनैसर्गिक विकास असाच कायम राहीला, लवकरच ‘ना बचेगा बास...’ असेच म्हणायची वेळ येईल.

- तुषार म्हात्रे, पिरकोन (उरण)

तेरे मेरे ‘बीच’ पे

तेरे मेरे ‘बीच’ पे!

“तेरे मेरे बींच में ,कैसा है ये बंधन अंजाना...”

 ऐंशीच्या दशकातील ‘एक दुजे के लिए’ या सुप्रसिद्ध चित्रपटातील हे गीत. मनमोहक आवाज, कलाकारांचा पडद्यावरील सुरेख वावर, सोबतीला लाभलेले तेवढ्याच तोलामोलाचे संगीत आणि गूढ  शब्दरचना हे या गीताचे वैशिष्ट्य.  भाषिक आणि सांस्कृतिक भेद असूनही अज्ञात ‘बंधनाने’ बांधल्या गेलेल्या युगुलाची कहाणी या चित्रपटात गुंफली गेलीय. आपल्या सभोवतालचा निसर्गही या चित्रपटांसारखाच आहे- विलक्षण कहाण्यांनी भरलेला. त्यातील गीतांसारखाच मनमोहक आणि गूढ. या रंगीबेरंगी निसर्गपटात अशा काही अनाकलनीय गोष्टी घडत असतात की प्रत्येक वेळेस त्याचा नेमका अर्थ लावणे आपल्याला कठीण जाते. विशाल  वसुंधरेच्या पडद्यावर सर्वाधिक वावर असणारा समुद्र आणि त्याच्या पोटातील विश्व हे आपल्या जाणीवांपेक्षाही अधिकच अथांग आहे. हा अथांग सागर मानवाच्या शोधक वृत्तीस सातत्याने आव्हान देत राहतो आणि त्याला पुरूनही उरतो.

      समुद्राच्या या निळ्या विश्वात सातत्याने बदल होत असतात. भरती-ओहोटी, तापमान बदल, मानवी हस्तक्षेप यांमुळे इथे नेहमीच  ‘समुद्रमंथन’ घडते. या सततच्या समुद्रमंथनातून एकीकडे किनाऱ्यावरील मनुष्यप्राण्याला लक्ष्मी प्राप्त होते, तर दुसरीकडे त्याची परतफेड म्हणून त्या मनुष्यप्राण्याकडून मात्र ‘हलाहल’ मिळते; जे त्या रत्नाकरालाच पचवावे लागते. हे अव्याहत मंथन घडत असताना समुद्राच्या पोटातील जीवही आपल्या सभोवतालच्या पर्यावरणाशी जुळवून घेत आपले अस्तित्व टिकवण्यासाठी धडपडत राहतात. परिस्थितीशी जुळवून घेण्याच्या प्रयत्नात काही वेळेस ते आपला भवताल सोडून दुसरीकडे स्थलांतर (migration) करतात. हे स्थलांतर कधी अन्न मिळवण्यासाठी तर कधी प्रजननासाठी होत असतं. राहण्यायोग्य परिसराच्या शोधातही हे घडत राहतं. काही पावलांपासून ते हजारो मैलापर्यंत, अशी विविधता या स्थलांतरात आहे. प्रशांत महासागराच्या उत्तरेकडे आढळणारा एक देवमासा (Grey Whale) स्थानबदल करत सर्वाधिक अंतर पार करतो. हिवाळ्याच्या सुट्टीत मेक्सिकोच्या गरम पाण्यात डुंबून झाल्यानंतर उन्हाळ्यात हा प्राणी आर्क्टिक समुद्राकडे प्रयाण करतो. हा संपूर्ण हेलपाटा सुमारे 10,000 ते 12,000 मैल इतका असतो. या व्हेल माशाचे हे स्थलांतर इतकं जास्त आहे की मोठ्या अंतरावरील हेलपाट्याचे नामांतरण ‘व्हेलपाटा’ करायला हवे.  त्याच्या खालोखाल समुद्री कासवे, सील, ब्ल्यू मर्लिन मासे यांचा क्रमांक लागतो. खाडी किनाऱ्यावरील खारफुटीच्या जंगलातील खेकडे, निवटे यांसारख्या काही प्रजाती तर भरती ओहोटीच्या वेळांनुसार  दर दहा-बारा तासांनी स्थलांतर करतात. समुद्री जीवांद्वारे स्थलांतर होत असताना आपली मूळ जागा आणि स्थलांतरीत जागा यांमध्ये एक वैशिष्ट्यपूर्ण नाते निर्माण होते. आपल्या भारतातही सागरी जीवांच्या प्रवासामुळे असेच एक अनोखे नाते निर्माण झाले आहे. हे नाते आहे  भारतीय ‘बीच’ आणि एका समुद्री जीवाचे. त्यांच्यातील ‘बंधन’ पाहून आपल्यालाही प्रश्न पडेल, “तेरे मेरे ‘बीच’ में, कैसा है  ये बंधन अंजाना?” या ‘अंजाना बंधनाचं’ नावही आपल्याला अर्थ न लागणारे आहे. समुद्र किनारा आणि हे समुद्री जीव यांच्यातील एका आगळ्यावेगळ्या नात्याला ‘अरिबाडा (Arribada)’ या संज्ञेने ओळखले जाते. मेक्सिको, टेक्सास यांसह भारतातल्या ओडीसा, महाराष्ट्र येथील किनाऱ्यांशी ‘अरिबाडाने’ जोडलेले हे समुद्री जीव आहेत तरी कोण?

    दूरदूरच्या समुद्रकिनाऱ्यांशी विशिष्ट बंधनात बांधले गेलेले हे प्राणी म्हणजे केम्पस् रिडले(Kemp’s Ridley) आणि ऑलिव्ह रिडले(Olive Ridley) नावाची समुद्री कासवं. लेपिडोचेलीस केम्पी (Lepidochelys kempii) आणि लेपिडोचेलीस ऑलिव्हॅसीया (Lepidochelys olivacea) ही त्यांची शास्त्रीय  ओळख. समुद्री कासवांच्या कुटूंबातील ही जय विरूची जोडी. आकाराने लहान पण कर्तृत्वाने महान असे हे जीव. या दोन्ही समुद्री कासवांच्या स्थलांतरणामध्ये कमालीचे साम्य आहे. प्रशांत आणि हिंदी महासागरातील उष्ण तापमान असणाऱ्या प्रवाहात राहणारे हे जीव त्यांच्या  ‘अरिबाडा (Arribada)’ या वैशिष्ट्यामुळे जगप्रसिद्ध झालेत. अरिबाडा हा एक स्पॅनिश शब्द आहे, जो  आगमनासाठी (Arrival) वापरला जातो. रिडले कासवं लाखोंच्या संख्येने कोस्टारिका, मेक्सिको आणि भारतातील विशिष्ट समुद्र किनाऱ्यांवर काही दिवसांपुरती येतात. या किनाऱ्यांवर वाळूत घरटे करून अंडी उबवण्यासाठी ठेऊन देतात. समुद्री कासवांद्वारे प्रतिवर्षी सामूहीकरित्या होत असलेल्या या वैशिष्टयपूर्ण प्रक्रीयेला ‘अरिबाडा’ संबोधले जाते.

जय-विरूच्या या जोडीपैकी ‘ऑलिव्ह रिडले’ कासव भारताशी सर्वाधिक जवळीक साधणारा प्राणी आहे.  हिरवट करड्या (Olive Green) रंगाच्या कवचामुळे हे नाव त्याला प्राप्त झाले आहे.   हे समुद्री कासव इतर प्रजातींपेक्षा आकाराने सर्वात लहान असूनही मोठ्यात मोठ्या ऑलिव्ह रिडले कासवाची लांबी दीड ते दोन फूट आणि चाळीस ते पन्नास किलोदरम्यान असते. यावरून इतर समुद्री कासवांच्या आकाराचा अंदाज बांधता येईल. कठीण कवच हे  जगातील सर्वच कासवांचे वैशिष्ट्य; ऑलिव्ह रिडलेही त्याला अपवाद नाही. त्याच्या कठीण कवचाला आकर्षक असा बदामी (Heart) आकार आहे.(म्हणजे आकाराने तरी तो ‘दिल’वाला आहे.)  आपल्याजवळील अस्त्राचा योग्य वेळी वापर करणारे योद्धे आपण कथांमधून ऐकलेत, वाचलेत. ऑलिव्ह रिडलेही या योद्ध्यांसारखाच. पायांऐवजी त्याला पाण्यातल्या जीवनासाठी आवश्यक असे चार पर असतात. या परांना बाहेरून दिसू शकणारी अशी एक-दोन नखेही असतात. या परांच्या साह्याने त्यांना वाळूत चालणे अवघड जाते, पण या परांचा योद्ध्याच्या अस्त्रांसारखा योग्य वापर ‘अरिबाडा’ काळात होतो. रात्रीच्या वेळी भरती रेषेच्या वर सुरक्षित ठिकाणी वाळूमध्ये या अस्त्रासारख्या परांद्वारे एक ते दीड फुट खड्डा करून घरटी तयार करतात. ही कासवं “छोटा मुँह बडी बात” करण्यात माहीर आहेत. कारण तुलनेने लहान तोंड असलेल्या ऑलिव्ह रिडले कासवाचा जबडा मात्र ताकदवान असतो. या जबड्याचा वापर करून तो कोळंबी, खेकडे, शिंपले यांसारखे कवचधारी खाऊ शकतो. या प्राण्यांबरोबरच जेलीफिश व इतर मासेही त्याचे अन्न असू असते. सामान्यत: किनारी भागात वास्तव्य असणारे हे कासव स्वत:च्या उदरभरणासाठी  समुद्राच्या उदरात  पाचशे फूट खोलीपर्यंत गेल्याचेही आढळले आहे.  आपल्याकडे काही संस्कृतींमध्ये स्त्रीचं पहीलं बाळंतपण माहेरी करण्याची परंपरा आहे, हीच परंपरा मादी ऑलिव्ह रिडले देखिल पाळते. तिचा जन्म ज्या किनाऱ्यावर झालेला असतो, त्याच किनाऱ्यावर अंडी देण्यासाठी ती येत असल्याचे अभ्यासक सांगतात. थोडक्यात  समुद्र किनारा आणि ऑलिव्ह रिडले यांच्या ‘बीच’ मधील ‘अंजाना बंधन’ निर्माण होण्यास हे माहेरपण देखिल कारणीभूत मानता येईल.

         सपाट आणि स्वच्छ समुद्रकिनारे या कासवांच्या संवर्धनासाठी योग्य ठरतात.  भारतातील ओडीसा राज्यातील गहीरमाथा समुद्रकिनारा, देवी नदी, ऋषीकुल्य नदीचे मुख ही ठिकाणे अरिबाडासाठी प्रसिद्ध आहेत. बंगालच्या उपसागरावरील या किनाऱ्यावर मागील वर्षी पाच लाखाहूनही अधिक ऑलिव्ह रिडले कासवं आली होती, तर वीस लाखाहूनही अधिक नवजात कासवं सुखरूपपणे समुद्रात गेल्याची नोंद आहे. कासवांच्या नोंदीची ही संख्या गहीरमाथाला जगात तिसऱ्या क्रमांकावर नेऊन ठेवते. महाराष्ट्राच्या किनारपट्टीवरील रत्नागिरी जिल्ह्यातील ‘वेळास’ येथे देखिल थंडीच्या हंगामात म्हणजेच नोव्हेंबर ते जानेवारीपर्यंत मादी कासवे येत असतात. ही कासवे घरटी करून त्यात अंडी घालतात. एका घरट्यात शेकड्याने अंडी असू शकतात. साधारणत: पन्नास दिवसांनी त्यातून पिल्ले बाहेर पडतात. रिडलेची मादी अंडी घातल्यानंतर समुद्रात निघुन जाते ती कधीच परत येत नाही. पिल्ले अंड्यातून बाहेर आल्यावर ती स्वत:हून समुद्राकडे निघून जातात. ही पिल्ले गडद करड्या रंगाची असतात. पाण्यात भिजल्यानंतर त्यांचा रंग काळपट होतो. मोठ्या संख्येने समुद्राकडे झेपावणारी ही समुद्री कासवं पाहणं  ही विलक्षण आनंददायी बाब असते.

       मोठ्या संख्येने समुद्राच्या विश्वात मिसळण्यासाठी निघालेल्या समुद्री कासवांना जन्मयोग्य ठिकाण मिळण्यासाठी त्यांच्या मातांनाही ‘व्हेलपाटा’ मारावा लागतो. त्यातच समुद्रकिनाऱ्यावरील अंड्यातून पिल्ले सुखरूपपणे बाहेर येण्याचे प्रमाण ‘तिनशे पैकी एक’ इतके अल्प आहे. त्यामुळे लाखोंच्या संख्येने जन्म होऊन देखिल ऑलिव्ह रिडले कासवाच्या प्रजातीला International Union for Conservation of Nature (IUCN) या आंतरराष्ट्रीय निसर्ग संवर्धन संघटनेने ‘धोक्यात असलेल्या’ प्रजातींच्या यादीत टाकलंय. स्थलांतरीत होणाऱ्या या प्रजातींना नामशेष होण्याचा धोका त्यांनी व्यक्त केलाय. जगण्यासाठीचा संघर्ष हा या जीवाच्या जगण्याचाच एक भाग आहे. समुद्रकिनाऱ्यावरील परिसराचा वेगाने विकास होत असताना, एकीकडे शहरे मोठी तर किनारपट्टी लहान होत चाललीय. घरटी बनवण्यासाठी योग्य जागा उपलब्ध न होणे, बनवलेली घरटी मानवी हस्तक्षेपामुळे नष्ट होणे यांसारख्या समस्या या प्रजातीसमोर आहेत. काही मांसभक्षी प्राण्यांमुळे घरट्यातील अंड्यांची, पिल्लांची शिकार होणे यांसारख्या घटनाही घडत राहतात. हे सगळं नवजातांच्या बाबतीत घडत असलं, तरी वाढ झालेल्या कासवालाही खुल्या सागरात कित्येक वेळा असाच संघर्ष करावा लागतो. दरवर्षी मच्छीमारांच्या जाळ्यात अडकून कित्येक कासवांचा मृत्यू होतो. यांत्रिक बोटींच्या पंख्यांचा (Propeller) धक्का लागूनही समुद्री कासवांना इजा झाल्याच्या घटना दरवर्षी घडत असतात. समुद्रातील मानवनिर्मित कचरा तर सर्वच समुद्री जीवांच्या जगण्यावर परिणाम करतोय. अमरत्वाचे वरदान लाभलेला प्लॅस्टिकचा राक्षस समुद्री कासवांना शाप ठरतोय. मनुष्यप्राण्याद्वारे निर्माण केलेले प्रदूषणरुपी हलाहल पचवण्याची ताकद या लहानशा जीवामध्ये नाही. स्थलांतर करण्यासाठी योग्य भवतालच शिल्लक नसल्याने त्यांच्या अस्तित्वावरच प्रश्नचिन्ह निर्माण झालेय.

     

या निराशेच्या लाटांआड आशेचा प्रवाहही निर्माण होतोय. जगभरातील पर्यावरण प्रेमींद्वारे अरिबाडा काळात ऑलिव्ह रिडलेंच्या संवर्धनासाठी प्रयत्न होत आहे. आोडीसातील गहिरमाथा येथे गतवर्षी पर्यावरणप्रेमींच्या सातत्यपूर्ण प्रयत्नांमुळे  समुद्राकडे झेपावणाऱ्या पिल्लांच्या संख्येत वाढ करण्यात यश आले. महाराष्ट्रतही  मोठ्या संख्येने नवजात कासवं समुद्राकडे झेपावण्याच्या या काळात वेळास येथे ‘कासव महोत्सव’ आयोजित केला जातो. हा आनंददायी क्षण अनुभवण्यासाठी कित्येक पर्यटकांचे पाय या महोत्सवाकडे वळतात. वेळास सारख्या ‘कासव महोत्सवांतून’ प्रत्यक्ष कृतीद्वारे जनजागृती होत आहे, ही समाधानाची बाब आहे. असे महोत्सव आपल्याला प्रेरणा देत राहतील. कासवाच्या गतीने का होईना पण सकारात्मक काम होतंय. या सगळ्या मंथनातून ऑलिव्ह रिडले आणि मानव यांच्या 'बीच’में एक चांगलं बंधन निर्माण व्हावं हीच अपेक्षा.

- तुषार म्हात्रे, पिरकोन (उरण)

स्टीव्ह आणि स्टिंग

‘स्टीव्ह आणि स्टिंग!’

       भारतापासून दूर ऑस्ट्रेलियातल्या क्विन्सलँड समुद्रकिनारी ‘Ocean's Deaadliest’ या लघुपटाचे चित्रिकरण चालू होते. या लघुपटाशी संबंधित दोन व्यक्ती तिथल्या उथळ पाण्यात उतरल्या. त्यातील एक जस्टीन नावाचा कॅमेरामन चित्रिकरण करत होता. चित्रिकरण थांबल्यानंतर आपल्या मुलीसाठी शाळेच्या प्रोजेक्टचा एक भाग चित्रीत करण्यासाठी “एक शेवटचा शॉट!” म्हणत जस्टीनचा साथीदार पुन्हा एकदा पाण्यात उतरला. काही वेळातच पाण्यातील ती व्यक्ती एका समुद्री जीवाच्या हल्ल्यात गंभीर जखमी झाली, त्या प्राण्याने काही सेकंदाच्या अवधीत शंभरहून अधिक वेळा आपल्या शेपटाचे तडाखे दिले. या हल्ल्यात जस्टीनचा साथीदार म्हणजेच ‘द क्रोकोडाईल हंटर’ म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या स्टीव्ह आयर्विनचा दुर्दैवी अंत झाला. शिकारी नसलेल्या या क्रोकोडाईल हंटरच्या मृत्यूस कारणीभूत ठरलेला समुद्री जीव होता ‘स्टिंग रे’.

       ही घटना होईपर्यंत गावच्या मासळीबाजारात ‘पाखट’ या नावाने विक्रीस असलेला हा ‘रे’ मासा इतका धोकादायक असेल हे कित्येकांच्या गावीही नव्हते. या घटनेनंतर मात्र या समुद्री जीवाकडे अधिक कुतूहलाने पाहीलं गेलं. जगभरात या रे माशांकडे Ocean's Deadliest म्हणूनच पाहू लागले.  कूर्चायुक्त शरीर ( cartilaginous) असलेला हा प्राणी मायलिओबॅटीफॉर्म्स (Myliobatiformes) या प्रकारातील समुद्री जीव आहे. 

पृष्ठवंशीय असला तरी त्याची हाडे आपल्या शरीरातील नाक,कानाच्या रचनेसारखी नरम असतात. आकाराने काहीसा वेगळा भासला तरी तो मासाच आहे. शरीररचनेबाबत त्याची शार्क माशांशी जवळीक आहे.  पाखट हा शार्क माशांचा ‘दूर का रिश्तेदार’ असल्याची एक ओळख म्हणजे त्याचा जबडा. शरीराच्या खालच्या बाजूला असलेला हा जबडा दूरदर्शनवरील दंतमंजनाच्या जाहीरातींमध्ये अक्रोड फोडणाऱ्या आजोबांच्या दातांसारखा मजबूत असतो. या वरकरणी लहान वाटणाऱ्या जबड्याने तो शिंपले, कालवे, कोळंबी यांसारख्या कवचधारी प्राण्यांनाही खाऊ शकतो. डोळ्यांची रचना शरीराच्या वरच्या भागात असते. दृष्टी कमकुवत असल्याने त्यांचा वापरही कमीच होतो. या अधू दृष्टीच्या बदल्यात ‘अॅम्पुली ऑफ लोरीझोनी’ (Ampullae of Lorenzini) नावाचं एक अंतर्ज्ञानाचं ‘सहावं इंद्रीय’ या माशाला लाभलंय. शरीराच्या या अनोख्या वैशिष्ट्यामुळे हा मासा आपल्या सभोवतालच्या परिसरातील सूक्ष्म विद्युततरंग ओळखू शकतो. दिलवाल्या भक्ष्यांची ‘दिल की धडकन’ पाखटाच्या पथ्यावर पडते. आपल्या सहाव्या इंद्रीयाच्या साह्याने भक्ष्याच्या हृदयाच्या ठोक्यांमुळे निर्माण झालेले हलके विद्युततरंग तो ओळखू शकतो. या विद्युत तरंगांचा माग घेत त्यांची शिकार करणे पाखटाला सोपे जाते. (रेल्वेस्टेशनवरील तिकीट तपासनिसांनाही असेच हृदयाची धडधड ओळखता येणारे ‘सहावे इंद्रीय’ असते का?) मातीत लपलेले साध्या डोळ्यांनी न पाहता येणारे प्राणीही त्याला अॅम्पुलीयुक्त अंतर्ज्ञानाने पाहता येतात. पाखट प्रजातीतील बरेचसे प्राणी आपल्या शरीराची लहरींसारखी हालचाल  करून समुद्रात पोहतात, तर इतर जाती आपल्या पंखांची पक्षांसारखीच हालचाल करून पोहतात. हे पोहणे म्हणजे पाण्यातील उडणेच. लपाछपी हा या प्राण्यांचा आवडता खेळ . त्यांचे उथळ समुद्रातळातील वाळू अंगावर घेत केलेले लपाछपीचे नाट्यप्रयोग नेहमीच चालू असतात. कधी शिकारी व्हेल मासे, हॅमरहेड शार्क यांच्यापासून बचाव करण्यासाठी तर कधी आपल्या भक्ष्यावर छुपा हल्ला चढवण्यासाठी या लपण्याच्या कौशल्याचा वापर हे मासे करतात. शक्यतो एकट्याने राहणारे हे प्राणी कधी कधी समूहानेही आढळतात. त्यांच्या समूहाला ‘स्कूल’ असे गंमतीशीर नाव आहे. या माशांची मादी नविन जीवाला जन्म देणासाठी योग्य वेळ येण्याची वाट पाहू शकते. मिलनानंतर शुक्राणूंची साठवण करण्याची क्षमता या जीवामध्ये आहे. योग्य वेळ येताच त्यांचे फलन होऊन नविन जीवाची निर्मिती करता येते.

        सामान्यत: पाखट हा प्राणी आक्रमक म्हणून ओळखला जात नाही. त्याला स्वत:ला धोका निर्माण झाल्यास तो सर्वप्रथम पळून जाण्याचा प्रयत्न करतो. स्वत:च्या बचावासाठी त्याच्या शेपटाला एक काटा असतो, या काट्यातील विषजन्य उतींमुळे शत्रूला दूर पळवून लावता येते. त्याच्या दंशामुळे भयंकर वेदना होऊन दंशाच्या जागी सूज येणे, पायात गोळे येणे, थकवा यांसारखी लक्षणे दिसू लागतात. असे असले तरी पाखटाच्या दंशामुळे मृत्यू होणे ही दुर्मिळ घटना आहे. ‘स्टीव्ह आयर्विन’च्या दुर्दैवी घटनेत ‘स्टींग रे’चे दंश हृदयाजवळ आणि संख्येने खूप जास्त असेलेले होते. परिणामी एका अभ्यासू प्राणीमित्राला आपण मुकलो. समुद्रकिनाऱ्यावरील पर्यटकांनाही पाखटाचे दंश सातत्याने होत असतात. थोडी काळजी आणि नियमांचे पालन केल्यास या घटना टाळताही येतात.

          पाखट हा प्राणी सुमारे दहा कोटी वर्षापूर्वीपासून पृथ्वीवर अस्तित्वात असल्याचे जीवाश्मरुपी पुरावे सापडले आहेत. सध्या या जीवाच्या दोनशे वीस ज्ञात प्रजाती आहेत. वाढते जलप्रदुषण आणि अमर्यादीत मासेमारी या मानवाने निर्माण केलेल्या विनाशाच्या जाळ्यात हा जीवही सापडलाय. 2013 च्या आकडेवारीनुसार पाखटाच्या 45 प्रजाती धोक्यात असल्याचे समोर आले आहे. समुद्रातील यांत्रिक वस्तूंच्या वाढत्या वावरामुळे या माशाच्या सभोवतालच्या विद्युत तरंगामध्ये ढवळाढवळ होते. त्याचाही परिणाम या जीवांच्या दैनंदिन जीवनावर होत आहे.
     या प्राण्यांसारख्याच कित्येक जीवांच्या सहवासात स्टीव्हने आपले आयुष्य काढले. त्यांच्या संवर्धनासाठी त्याने प्रयत्न केले. आपल्याला लाभलेल्या या जैवविविधतेचे संवर्धन करणे हीच खऱ्या अर्थाने श्रद्धांजली ठरेल ‘द क्रोकोडाईल हंटर’ला!

- तुषार म्हात्रे, पिरकोन(उरण)