श्री क्षेत्र हरिहरेश्वर! दक्षिण काशी म्हणून प्रसिद्ध असणारे रायगड जिल्ह्यातील महत्त्वाचे ठिकाण . हे तीर्थस्थान भारतातही महत्वाचे मानले जाते. हरिहरेश्वर हे गाव ब्रह्मगिरी, विष्णुगिरी, शिवगिरी, पार्वती या चार टेकड्यांच्या कुशीत आहे. गावाच्या उत्तरेकडे हरिहरेश्वराचे देऊळ आहे. येथे असलेली काळभैरव आणि श्री योगेश्वरी यांची देवळे देखील महत्वाची स्थाने आहेत.
सर्वसाधारणपणे प्रथम काळभैरवाचे दर्शन, नंतर हरिहरेश्वराचे दर्शन करून परत काळभैरवाचे दर्शन घ्यावे अशी प्रथा येथे आहे. मुख्य मंदिराच्या समोरच हे भैरवनाथाचे मंदिर आहे. या मंदिरात प्रवेश करताना प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूकडील पाषाणात कोरलेले वाघासारखे दिसणारे दोन प्राणी आपले लक्ष वेधून घेतात. हे प्राणी तीक्ष्ण नख्या असलेले व विक्राळ तोंडाचे आहेत. यापैकी उजव्या बाजूच्या मोठ्या आकाराच्या प्राण्याने आपल्या चार पायांत चार, शेपटीत एक आणि तोंडात शेपटी धरून उचललेला एक असे एकूण सहा हत्ती दाबून धरले आहेत. याच मंदिराच्या समोरील भागात एका लाकडी स्तंभावर आणखी दोन व्याघ्ररुपातील काष्ठ शिल्प आहेत. ही सर्व शिल्पे दारावरील म्हणजेच द्वारशिल्पे आहेत. मंदिरात येणाऱ्या प्रत्येकाने ही शिल्पे पाहावी, त्यातून योग्य संदेश घ्यावा या उद्देशाने त्यांची रचना केली जात असावी. जुन्या काळापासून भाविकांचा ओघ असलेल्या या मंदिर परिसरातील ही शिल्प कसली आहेत?
कोरीव वाघ अथवा सिंहसदृश प्राणी असणारे हे शिल्प सामान्यत: ‘शरभ’ म्हणून ओळखले जाते.
‘मूर्तिविज्ञान’ या ग्रंथाचे ग्रंथकार डॉ. ग.ह. खरे यांच्या मते महाराष्ट्रात किल्ल्यांच्या, मंदिरांच्या द्वारांवर ‘चार पायांचा, तीक्ष्ण नख्या असलेला विक्राळ तोंडाचा, दोन पंखांचा किंवा पंख नसलेला आणि लांब शेपटीचा प्राणी काढलेला असतो, तो शरभच असावा.
आता शरभ म्हणजे काय, ते जाणून घेऊ!
शरभ हे एक द्वारशिल्प आहे. गड, मंदिरे, सभामंडप यांच्या प्रवेशद्वारांवर शिलालेखांच्या बरोबरीने द्वारशिल्प लावलेली असतात.महाराष्ट्रातील किल्ल्यावर सर्वात मोठय़ा प्रमाणावर आढळणारं द्वारशिल्प म्हणजे शरभ. श्रीलंकेच्या राष्ट्रध्वजावरील चिन्हही शरभच आहे. सिंह आणि व्याल यांच्यासारखे विक्राळ तोंड, चार पाय आणि लांब शेपटी असणारा काल्पनिक प्राणी म्हणजे शरभ. गड, कोट व दुर्गांच्या बांधणीविषयक ग्रंथांमध्ये शरभ शिल्पांची फारशी माहिती दिलेली नाही. परंतु ‘कामिकागम’,‘ उत्तरकामिकागम’, ‘श्रीतत्वनिधी’ आणि ‘शरभोपनिषद’ या ग्रंथांत शरभाचे वर्णन आणि त्याची उपासना केल्याने होणारे फायदे दिलेले आहेत.शरभ हा शंकराचा अवतार मानला जातो. भगवान शंकराने धारण केलेले काल्पनिक रूप म्हणजे शरभ. शरभ संकल्पनेबद्दल अनेक कथा ऐकवल्या जातात. त्यापैकी एक म्हणजे, हिरण्यकश्यपू वधासंदर्भातली.
“हिरण्यकश्यपू हा शंकराचा भक्त. भगवान विष्णूने नरसिंहाचे रूप धारण करून हिरण्यकश्यपूला मारले. पण या वधानंतर नरसिंह उग्र झाला. त्याने लोकांना त्रास द्यायला सुरूवात केली. त्रस्त आणि भयभित लोक भगवान शंकराला शरण गेले. नरसिंहाला नियंत्रित करून त्याला शिक्षा करण्यासाठी शंकराने पशू, पक्षी व नर यांची एकत्रित शक्ती घेतली आणि ते लोकांसमोर प्रकटले. दोन तोंडे, आठ पाय, दोन पंख व लांब शेपूट अशा शरभ रुपातील शंकराने नरसिंहाला फाडले आणि त्याचे कातडे अंगावर पांघरले व त्याचे डोके स्वत:च्या मस्तकावर धारण केले.”
आपला देव इतर देवतांहून कसा श्रेष्ठ आहे हे दाखवण्याच्या प्रयत्नात अशा कथांची निर्मिती होत असते.
रायगड जिल्ह्यातील कर्नाळा, सुधागड, जंजिरा, रायगड, घोसाळगड या किल्ल्यांवर शरभ शिल्प आढळते.
स्वराज्याची राजधानी रायगडावर तब्बल सात शरभ द्वारशिल्पे आहेत. रायगडावरील महादरवाजाच्या दोन्ही बाजूला शरभाची द्वारशिल्पे आहेत. डाव्या बाजूकडील शरभाने आपल्या उजव्या पायाखाली हत्तीला दाबून धरण्याचा पवित्रा घेतलाय.
तर उजव्या बाजूला हत्ती व शरभ समोरासमोर दर्शवले असून यातील शरभाच्या तुलनेत हत्तीचा आकार खूपच लहान दिसतो. रायगडाच्या माथ्यावरील राजदरबाराच्या प्रवेशद्वारावरही दोन शरभ आहेत. डाव्या बाजूकडील शरभाने पायाखाली एक आणि शेपटाने एक असे दोन हत्ती धरले आहेत. उजव्या बाजूचे शिल्प मात्र अनोखे म्हणता येईल असे आहे. त्याच्या प्रत्येक पायाखाली एक व शेपटीत एक असे एकूण पाच हत्ती पकडले आहेत. याच मुख्य द्वाराच्या दुसऱ्या बाजूस आणखी दोन शरभ शिल्प असून त्यांनी तिन हत्ती व एक गरूडासारखा दिसणारा काल्पनिक पक्षी ‘गंडभेरूंड’ धारण केला आहे. महाराजांच्या समाधी परिसरातील ओवऱ्यांजवळही एक शरभ शिल्प पाहता येते.
सुप्रसिद्ध पाली गणपती जवळील सुधागड परिसरारतही आकर्षक शिल्प आढळतात.
रायगडावरील महादरवाजासारखे दिसणारे एक प्रवेशद्वार सुधागडावर आहे. तिथेही हत्तींना दाबून धरणारे शरभ आढळतात. पनवेल तालुक्यातील पक्षी अभयारण्यासाठी प्रसिद्ध कर्नाळा किल्ल्यावर मागील बाजूस दोन पंख असलेले शरभ आहेत.
तर कर्जत तालुक्यातील कोथळीगडावरही बालेकिल्ल्याच्या आत उजव्या बाजूला कातळात शरभशिल्प असून त्याची झीज झाली आहे. रोहा तालुक्यातील घोसाळे गडावर दोन शरभशिल्पे दुर्लक्षीत अवस्थेत कित्येक काळ पडून होती. याचबरोबर उरण तालुक्यातही अज्ञानाने झाकलेली शरभशिल्पे आढळतात.
शरभाच्या संदर्भात सांगीतल्या जाणाऱ्या कथांचा विचार केल्यास भगवान शंकराचे अर्धमानवी, अर्धपशू-पक्षीरूप म्हणजे शरभ. हिंदू धर्मशास्त्रातील एकशे आठ उपनिषदांपैकी ‘शरभोपनिषद’ हे एक प्रमुख उपनिषद मानले जाते. यावरून शरभाची संकल्पना हिंदू धर्मात अस्तित्वात असल्याचे सांगीतले जाते. परंतु सध्याच्या इथिएपिया अर्थात तत्कालीन अॅबिसेनिया प्रांतातून आलेल्या सिद्धी अंबर याने बांधलेल्या मेहरूब जेझिरा म्हणजेच किल्ले जंजिरा येथील महादरवाजाच्या बुरूजावरही शरभशिल्प आढळते
यांसह पंख असेलली व इतर अशी एकूण पाच आकर्षक शरभ शिल्पे या किल्ल्यावर आढळतात. सिद्धी हा मुस्लिम धर्मीय होता. याअर्थी शरभ ही कल्पना इतर धर्मातही असण्याची शक्यता आहेच. एक सांस्कृतिक आणि सांकेतिक संदेश धारण करणारी रायगड जिल्ह्यातील ही शरभ शिल्पे आवर्जून पहावी अशीच आहेत.
- तुषार म्हात्रे, पिरकोन (उरण)
