‘पुरी’कथेतील राजकुमारा...

⚔ ‘पुरी’कथेतील राजकुमारा...
(शोध हरवलेल्या राज्याचा, शोध इतिहासाच्या पाऊलखुणांचा)

     दहिसरला एक सदिच्छा भेट घेऊन ‘बोरीवली वेस्ट’ला जाण्यासाठी रिक्षा शोधत होतो. ज्या ठिकाणी जायचं ती वास्तू फारशी प्रसिद्ध नाही, स्थानिक लोकही त्याबाबत अनभिज्ञ. त्यामुळे फक्त “देविदास रोड, बोरीवली वेस्टला याल का?” असा प्रश्न  विचारला. हिंदीत होकारार्थी प्रतिसाद आला. आता ज्या वास्तूच्या शोधात मी निघालोय ते रिक्षावाल्याला हिंदीत सांगणं कठीण जाईल हे जाणून शांतपणे रस्ते शोधून देणाऱ्या गुगलताईंची मदत घ्यायचे ठरवले. हिरव्या झाडींमध्ये लपलेल्या बोरीवली पश्चिमेच्या दिशेने रिक्षा निघाली. यावेळेसच्या शोधमोहीमेत संसारातील एकमेव मार्गदर्शक आमच्या सौभाग्यवतीही सोबत होत्या. रिक्षाने मंडपेश्वर लेणींना वळसा घालताच आमच्या मोबाईलचे नेटवर्कही कैलासवासी झाले. आता इच्छित स्थळाचा शोध घेणे आणखिनच कठीण झाले. गुगल मॅपवर मागे एकदा ‘देविदास रोड’वरील एल.आय.सी. कॉलनीचे नाव वाचल्यासारखे आठवले. चालकाला एल.आय.सी. कॉलनीजवळ नेण्यास सांगीतले. त्यानेही ‘इधर पुछता हूँ-उधर पुछता हूँ’ करत  कॉलनीच्या फाटकापर्यंत कसंतरी पोहोचवलं.
  ‘इथपर्यंत पोचलो, आता पुढे काय?’ असा प्रश्न निर्माण झाला. इतक्यात माझ्या मोबाईलचे नेटवर्क अवतीर्ण झाले. आपल्या लक्ष्यापासून आपण किती लांब आहोत याची थोडीफार ‘आयडीया’ आली.
डाव्या बाजूला फक्त 200 मीटर! - गुगलताईंनी मृदू आवाजात माहिती पुरवली. सूचनेप्रमाणे वळलो. मुख्य रस्त्याला लागून एका शाळेच्या परिसरातून पुढे जाऊ लागलो. गुगलताईंनी दाखवलेल्या जागेत ‘क्लब अॅक्वेरिया’ नावाची गगनचुंबी इमारत. मी ज्या आठशे वर्षापूर्वीच्या वास्तूचा शोध घेत आहे ती इथे कशी असू शकेल, अशी शंका मनात डोकावली.

वीरगळांची जागा

इमारतीसमोरील सिक्युरिटीला विचारावं म्हणून पुढे जाताच दोन इमारतींच्या मध्ये वसलेल्या लहानशा वासुदेव मंदिराच्या मागे, एका कुंपणाआड मला ती ‘वास्तू’ दिसली.
(https://g.co/kgs/sTV7h4)

   वॉचमनच्या परवानगीने त्या जागेत गेलो. समोर सात-साडेसात फुट उंचीचे दोन भव्य ‘विरगळ’ उभे होते. बाजूला मूळ तेवढ्याच उंचीचे परंतु मोडतोड झाल्याने पाच फुटापर्यंत शिल्लक असलेले एक आणि कलशाचा भाग दाखवणारे दोन भग्न विरगळ दिसत होते.

शेजारच्या अत्याधुनिक  इमारतीची

 भव्यता विसरून जाऊ इतके आकर्षक आणि भव्य विरगळ सन्मानाने उभे होते. या वीरगळांना स्थानिकांनी देवत्व बहाल केल्याच्या खुणा स्पष्टपणे दिसत होत्या. कसेही का होईना पण या कंपाऊंडमध्ये एकूण पाच महत्त्वपूर्ण वीरगळ सुरक्षितपणे ठेवलेले आहेत, हे पाहून आनंद वाटला. यातील दोन शिल्पांवर  जमिनीवरील  युद्ध तर दोन शिल्पपटांवर नौकायुद्धाचे चित्रण आहे. संपूर्ण महाराष्ट्रात कलेच्या बाबतीत अशी अप्रतिम वीरगळ मी पाहीली नाही.

हत्तीदळ

पायदळ, घोडदळ, हत्तीदळ आणि नाविकदल अशा चारही दळांच्या वापराचे सूक्ष्म चित्रण यात आहे.या वीरगळांच्या देखणेपणाचा कळस म्हणजे  त्यावरील आकर्षक कलश.

कलश

स्वर्गरोहणाचे प्रतिक असलेला कलश सुंदर अप्सरा घेऊन जात असल्याचे चित्र दिसते.  चार चौकटींमधून कोरलेले युद्धप्रसंगाचे चित्रण कल्पकता आणि कलात्मकता दोघांचाही उच्च संयोग दर्शवतो.

नौकायुद्ध

यातील व्यक्तींची वस्त्र प्रावरणे, अलंकार, वाद्ये याबाबतीतही अतिशय बारकाईने काम केले आहे. काळाच्या ओघात वीरगळाची थोडी झीज झाली असली तरी त्याच्या मूळ सौंदर्यात आणि भव्यतेत कमीपणा आलेला नाही, हे विशेष.

इतके भव्य आणि आकर्षक वीरगळ आहेत तरी कोणाचे?

या वीरगळांची ‘पुरी’कथा आहे तरी काय?

खरं तर एखाद्या परीकथेपेक्षाही सुरस वाटू शकेल इतके या विषयावरील ऐतिहासिक संदर्भ आज उपलब्ध आहेत.
चला, या  शिल्पांबाबत थोडं अधिक जाणून घेऊया.
      मूळ  एकसार(बोरीवली पश्चिम) गावातल्या या शिल्पांवर कोणतीही तिथी किंवा कोणाचेही नाव कोरलेले नाही.
   पुरातत्ववेत्ता हेन्री कझेन्सच्या मते  शेवटचा शिलाहार राजा सोमेश्वर आणि देवगिरीचा राजा महादेव यादव यांच्यात तेराव्या शतकात झालेल्या घनघोर युद्धाचे व त्यात वीरमरण पत्करलेल्या सोमेश्वराचे शिल्पचित्रण त्यात आहे.
‘शिलाहार राजवंशाचा इतिहास आणि कोरीव लेख- वा.वि.मिराशी’ या पुस्तकातदेखिल एकसारचे विरगळ सोमेश्वराचे असल्याचे स्पष्ट केले आहे.
  या दोन्ही तज्ञांना दुजोरा देत या विरगळांचे महत्त्व सदाशिव टेटविलकर यांनी आपल्या ‘महाराष्ट्रातील विरगळ’ या पुस्तकात खूप चांगल्या रितीने विशद केले आहे.
        या विरगळांशी संबंधित शिलाहारांची राजवट इसवी सनाच्या आठव्या शतकात महाराष्ट्रात उभी राहिली. पश्चिम महाराष्ट्रात आणि कोकण प्रांतात त्यांचा प्रभाव होता. खरं तर हे राजे सुरूवातीला केवळ राष्ट्रकूट आणि चालुक्यांचे मांडलिक म्हणून काम पहात होते. परंतु हे मांडलिकत्व केवळ  नावापुरतेच होते. शिलाहार राजे स्वतःला महामंडलेश्वर, कोकणाधिपती, कोकणचक्रवर्ती, राजाधिराज अशा उपाध्या लावत. संपूर्ण कोकणात आणि दक्षिण महाराष्ट्रात राज्य करणारे हे राजे स्वतःला विद्याधरकुलीन राजपुत्र जीमूतवाहनाचा वंशज मानत.
या शिलाहार नावामागची कथादेखिल रंजक आहे.
एका प्राचीन दंतकथेप्रमाणे जीमूतवाहनाने शंखचूड नावाच्या नागाला गरुडाच्या पंजातून सोडवण्यासाठी स्वतःच्या प्राणांचे एका शिळेवर बलिदान दिले होते. ह्या प्रसंगापासूनच त्यांच्या कुलाला शिलाहार (शिला-आहार) असे नाव पडले, असे मानले जाते.
     तर छत्रपती शिवाजी महाराज  वस्तूसंग्रहालयातील (जुने नाव- प्रिन्स ऑफ वेल्स म्युझियम) शिलाहार राजा छद्वैदेवाच्या ताम्रपटात सिलार नावाच्या पराक्रमी वीराने परशुरामाच्या बाणापासून संत्रस्त झालेल्या समुद्राचे रक्षण केले, असा उल्लेख आहे. याच सिलाराच्या कुळाला पुढे सिलारा-सिलाहारा-शैलाहार-शिलाहार असे नाव मिळाले, असेही समजले जाते.

        शिलाहारांच्या जवळपास दहा वेगवेगळ्या शाखांनी महाराष्ट्रात आणि कर्नाटकात राज्य केले. त्यापैकी महाराष्ट्रातील उत्तर कोकण, दक्षिण कोकण आणि कोल्हापूरचे शिलाहार ही तीन घराणी प्रभावी मानली जातात.  उत्तर कोकणचे आणि कोल्हापूरचे शिलाहार स्वतःला तगरपुराधीश्वर असे गौरवाने म्हणवून घेत. शिलाहार राजे शैवपूजक असल्याचे त्यांनी उभारलेल्या अनेक शिवमंदिरावरून लक्षात येते. अंबरनाथचे सुप्रसिद्ध शीवमंदिरही त्यांच्याच राजवटीतील. हे राजे शांतताप्रिय असल्याचे मानले जाते. त्यांच्या राजवटीत हिंदू, बौद्ध, जैन धर्म मोकळेपणाने नांदत असल्याचे मत इतिहासतज्ञ व्यक्त करतात.  त्यांनी दिलेल्या विविध दानपत्रांमध्ये बौद्ध विहारांसाठीदेखिल तरतूद केल्याचे आढळते. आपल्या  कथेतील सोमेश्वर राजाच्या अंमलाखाली ‘अपरान्त’ म्हणजेच उत्तर कोकणातील मुंबई, ठाणे आणि रायगड परिसरातील जवळपास चौदाशे गावे होती. या  शिलाहारांची राजधानी श्रीस्थानक अर्थात सध्याचे ठाणे ही होती. त्यांच्या पहिल्या राजधानीचे नाव 'पुरी' होते असे काही ताम्रपटांवरून आणि शिलालेखांवरून दिसते. काही संशोधक मुंबईजवळील घारापुरी बेट किंवा जंजिर्‍याजवळील राजापुरी हिलाच हे राजधानीचे ठिकाण मानतात. घारापुरी (Elephanta Caves) हेच राजधानीचे ठिकाण असावे हे नक्की. एकसारच्या विरगळांमध्ये मला रस असण्याचे कारणही हेच आहे. या राजवटीचा उरण परिसराशी असणारा संबंधच मला येथवर घेऊन आला.

पण मुंबई, ठाणे आणि रायगडच्या जलमार्गाने होणाऱ्या व्यापाराचा विचार करता या जलमार्गातील 
       शिलाहार राजवटीचे करंजा बेटावरील उरण नगरीशी असलेले संबंध दृढ करणारे तीन शिलालेखही सापडले आहेत. हे शिलालेख म्हणजे त्याकाळातील एक प्रकारचे चेकबुकच! उरण जवळील चांडिजे (चाणजे) गावात सापडलेल्या पहिल्या शिलालेखात अपरादित्यदेव नावाच्या शिलाहार राजाने नागुम (नागाव) गावातील आंबराई(आंबिवडी) येथील  जमिन श्रीधर नावाच्या व्यक्तीला इ.स. ११३९ मध्ये सूर्यग्रहणाच्या दिवशी दान केल्याचा उल्लेख आहे. तर याच गावात आढळलेल्या दुसऱ्या शिलालेखात ‘सोमेश्वरदेवाने’ इ.स.११८२ च्या सूर्यग्रहणाच्या दिवशी कोंथलेवाडी (काळधोंडा) येथील जमिन व काही आर्थिक मदत उत्तरेश्वर देवस्थानाला दिल्याचे संदर्भ आहेत.

आणखी एक शिलालेख उरणमधील रानवड या ठिकाणी आढळला आहे. हा शिलालेख इ.स.११८१ सालात  सोमेश्वरदेवाच्या संक्रांतीनिमित्त केलेल्या दानाचा असून, यात उरणे (उरण) व पडीवसे (पाणजे? फुंडे? पाणदिवे?) या गावांचा उल्लेख आहे.
सध्या हे तिनही शिलालेख छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तुसंग्रहालय मुंबई येथे पहायला मिळतील.
     सूर्यग्रहणांच्या वेळी दान देणाऱ्या या शिलाहारांच्या राजवटीला तेराव्या शतकात मात्र ग्रहण लागले. यादव राजवटीच्या रुपाने या चारशे वर्षाहूनही अधिक काळ सत्ता गाजवलेल्या शिलाहारांवर संक्रांत आली. सोमेश्वराच्या अखेरच्या युद्धाचे वर्णन हेमाद्री पंडीताने आपल्या ‘चतुर्वर्ग चिंतामणी’ या ग्रंथातही केले आहे. देवगिरीच्या यादवसत्तेचा प्रभाव वाढू लागल्यावर यादवसम्राट कृष्ण याने आपला मल्ल नावाचा सरदार उत्तर कोकणच्या मोहिमेवर पाठवला. मल्लाने जरी सोमेश्वरचा युद्धात पराभव केला, परंतु उत्तर कोकणात सत्ता स्थापन करण्यात त्याला अपयश आले. पण कृष्णा राजाचा भाऊ आणि यादवांचा उत्तराधिकारी महादेव यादव या पराक्रमी राजाने ही मोहीम अशीच चालू ठेवली. इ.स. १२६५ मध्ये हत्तींचे प्रचंड सैन्यदळ घेऊन त्याने सोमेश्वरावर स्वारी केली. जमिनीवरच्या या युद्धात सोमेश्वर पराजित झाल्यामुळे त्याने आपल्या बचावासाठी अरबी समुद्रातील घारापुरी या बेटावर आश्रय घेतला. चहूबाजूंनी पाण्याने वेढलेल्या बेटावर आपल्या आरमाराच्या साह्याने आपले अस्तित्व टिकवण्याचा प्रयत्न सोमेश्वराने केला, मात्र महादेव यादवाने उत्तर किनार्‍यावरच्या अरब मांडलिकांची मदत घेऊन भर समुद्रातही सोमेश्वराचा पाठलाग करून आरमारी युद्धात त्याचा संपूर्ण पराभव केला आणि उत्तर कोकणच्या शिलाहारांचे राज्य खर्‍या अर्थाने समुद्रात बुडाले. सोमेश्वराचे अग्नीसंस्कार समुद्रकाठच्या एकसार गावात करण्यात आले. या महायुद्धाचे वीरगळरुपी स्मारक याच गावात उभे राहीले. एका राजसत्तेचा अस्त झाला. परंतु शिलाहारांना मुळापासून उखडणाऱ्या आणि आपल्या खड़गाने प्रसिद्ध पावलेल्या यादव राजा महादेवाचे काय झाले?या प्रश्नाचे उत्तर कदाचित सोमेश्वराच्या कथेपेक्षाही रहस्यमय आणि रंजक असू शकेल.
  आठशे वर्ष उलटून देखिल हे वीरगळ मुंबईच्या आधुनिकीकरणाच्या विळख्यात सन्मानाने उभे आहेत. ते आपल्याला इतिहासातील काही आठवणी संकेतांच्या आधारे, खुणांच्या आधारे सांगू पाहताहेत. आपण  या खुणांना ओळखण्याचा प्रयत्न करूया, त्यात दडलेला इतिहास जाणून घेऊया.
  समोर दिसत असलेल्या खुणा डोळ्यांत साठवण्याचा प्रयत्न केला. समाजात वावरण्यासाठी अत्यावश्यक असे सेल्फीयुक्त फोटोही काढले.
  घड्याळ पाहीलं, बराच वेळ झाला होता. स्मारकांजवळून पाय निघत नव्हता, पण लोकलच्या गर्दीतून मार्ग काढण्याचा संभाव्य समरप्रसंग आठवला. वॉचमनला थँक्यू म्हणालो आणि निघालो पुढील रहस्याच्या शोधात...🏇🏻

ⓒ- तुषार म्हात्रे, पिरकोन (उरण)

संदर्भ: _महाराष्ट्रातील वीरगळ-सदाशिव टेटविलकर,शिलाहार राजवंशाचा इतिहास आणि कोरीव लेख- वा.वि.मिराशी, कुलाबा गॅझेटिअर, चतुर्वर्ग चिंतामणी- हेमाद्री पंडीत_

#वीरगळ #शिलाहार #एकसार #घारापुरी #उरण #ठाणे #तुषारकी
#Herostones #Shilahar #Eksar #Elephantacaves #Gharapuri #Uran #Thane #Tusharki

केसांची ‘बाल’कथा

      परवा रस्त्याने जाताना एक बोर्ड पाहिला-‘सीजर पार्लर’. नाव थोडं गंमतीदार वाटल्याने पुढे अशा नावांच्या फलकांकडे आपोआप लक्ष जाऊ लागले. जेन्टस् पार्लर, हेअर ड्रेसर, मेन्स सलून पासून ते केशकर्तनालय अशा विविध नावांखाली, चकचकीत काचांआड केस कापले जात होते. झाडाखाली मोडक्या लाकडी खुर्चीत तुटपुंज्या साहित्यासह मांडलेल्या लहानशा दुकानापासून ते तारांकीत इमारतीच्या सुखयोयीयुक्त स्पा पर्यंतचे वैविध्य या केशकर्तनाच्या व्यवसायात आहे. पुरूषांच्या दुनियेतला हा नविन झगमगाट पाहून मला जुन्या दिवसांची आठवण झाली.

    मी लहान असतानाच्या, केस कापण्याविषयक काही आठवणी आहेत. लहानपणी मी घरातही सर्वात लहान होतो. त्यामुळे घरातील ‘मोठे’ मानल्या जाणाऱ्या सर्वच व्यक्तींची आज्ञा पाळणे माझे परम कर्तव्य होते. केस कापण्यासारख्या वैयक्तिक बाबीतही वडीलधारी मंडळी सांगतील तोच आदेश पाळणे बंधनकारक होते. या आदेशान्वये एका व्यक्तीची निवड घरच्यांनी केली.  घरोघर जाऊन केस कापणारा एक कर्तनकार आमच्या केसांची निर्घृणपणे हत्या करायचा. शेजारच्याच गावातून येणाऱ्या या केशकर्तनकाराचे  दुकान एका तंगूसच्या पिशवीत सामावलेले होते. दोनपैकी एक टोक मोडलेली कात्री, काही दात शाबूत असलेला कंगवा, वाटी, वस्तरा आणि अर्धी मुठ नसलेला दाढी करण्याचा ब्रश अशा अर्ध्यामुर्ध्या आयुधांसह ही व्यक्ती गावात दाखल व्हायची.त्या काळी निसर्गनियमाने घरातील सर्वांचे केस एकाच वेळेस कापण्यालायक व्हायचे. इतरांचे नाही तरी किमान मी आणि माझा भाऊ दोघांचेही केस तरी एकाचवेळेस कापले जायचे. आमच्या अंग‌णात एका पायरीला टेकून तो पथारी पसरायचा. आम्ही केस कापण्याच्या पूर्वतयारीने म्हणजे उघड्या अंगाने त्याच्या समोर जाऊन बसायचो. अशावेळी ब्रॉयलर कोंबडीच्या चेहऱ्यावरील निरागस भाव आमच्या चेहऱ्यावर असायचे. जबरदस्तीने माना वळवत, अंगावर खेकसत तो आपली हत्यारे चालवायचा. त्याच्या लढाईच्या खुणा माझ्या मानेवर, कानाच्या वरच्या भागात उमटायच्या. हा संघर्ष संपवून मी आंघोळीला जायचो. थोडं बरं वाटायचं. या जुलूमापासून सुटका मिळवण्यासाठी काहीतरी मार्ग शोधणे गरजेचे होते. ‘मनापासून इच्छा असेल तर लवकरच मार्ग सापडतो’ असे एक सुप्रसिद्ध विधान मीच काही दिवसांपूर्वी केले होते. या विधानाचे मूळ एका जुन्या घटनेत आहे. एकदा या लढवय्या केशकर्तनकाराला माझ्या भावाचे केस कापत असताना मी चक्क डुलक्या देताना पाहीलं. मी आईला जाऊन हा प्रकार सांगीतला आणि दाखवलाही.  त्याच्या झोपेच्या सवयीमुळे त्याचे आम्ही पुढे ‘निजा नाही’ असे नामकरण केले आणि त्यालासुद्धा कायमचे नाही म्हटले.

        केसकर्तनकाराला दिलेल्या नकाराशी आमच्या डोक्यावरच्या केसांना कसलेही देणे-घेणे नव्हते. ते महागाईप्रमाणे वाढतच होते. आता दुसरा पर्याय शोधणे गरजेचे होते. माझ्या मामाच्या गावात एक बऱ्यापैकी केस कापणारी व्यक्ती होती. आई त्यांना काका म्हणायची. फार दूर नसलेल्या मामाच्या गावाला वारंवार जायला मिळेल म्हणून मी हा पर्याय आनंदाने स्विकारला. केशकर्तनकार म्हणून काम करणारे हे काका ‘कर्तनकार’ कमी आणि ‘किर्तनकारच’ जास्त वाटायचे, इतके सुुंदर आणि मार्मिकपणे ते बोलायचे.  मामाच्या घरापासून दहा-वीस पावलांवर त्यांचे घर होते. ओसरीवरच एक खुर्ची कायमस्वरूपी बसवून त्यांचा व्यवसाय चालायचा. लहान मुलांसाठी याच खुर्चीवर फळी टाकून अॅडजेस्टमेंट केली जायची. वर ढेरी सुटलेसे उघडेबंब अंग आणि खाली जाड कापडाची हाफ पँट असा त्यांचा नेहमीचा पेहराव असायचा. नाही म्हणायला सणासुदीला ते अंगावर बनियनही घालायचे. निवांतपणे केस कापण्याच्या पद्धतीमुळे हे काका मात्र माझे आवडते कर्तनकार झाले. या काकांची अपॉईंटमेंट घेणे मोठे जिकीरीचे काम होते. दिवसाला मोजून दहा-बाराच गिऱ्हाईके त्यांच्याकडे येत असावीत, तरीही त्यांच्याकडे लवकर नंबर येत नसे. त्यांच्या प्रत्यक्ष व्यवसायाची वेळ खूपच कमी होती. म्हणजे सकाळी केस कापायला गेलो तर म्हणायचे ‘अजून आंघोळ नाही झाली’, थोडं उशीरा गेलो तर, ‘आत्ताच आंघोळ झाली’. दुपारी जेवतायत, जेवल्यावर झोपलेत अशी अनेक कारणे सांगायचे. सर्वात कहर म्हणजे एकदा ’पान खाल्लंय’ या सबबीवर त्यांनी नंतर ये म्हणून सांगीतले होते. त्यामुळे शनिवारी शाळा सुटल्यानंतर मामाकडे मुक्कामी गेलेला मी, प्रत्यक्षात केस कापेपर्यंत रविवार संध्याकाळपर्यंत तिथेच असायचो.  ते स्वत:च्या घरातून ओसरीवर आले की आपोआप दुकानाला ‘Open’ चा बोर्ड झळकल्याचा फील यायचा. या काकांकडे मी सर्वात जास्त काळ केस कापले.
         केस कापण्यासाठी मामाकडे जाण्याच्या  काळात कधीकधी इतरही ठिकाणी केस कापण्याचा योग आला. गावात ‘सरदारजी’ म्हणून ओळखला जाणारा एक बिना दाढीचा सरदार दाखल झाला होता. गावातील ग्रामपंचायतीच्या जुन्या गाळ्यात त्याने आपले ‘सलून’ थाटले होते. एकदा आमच्या अाप्पांसोबत(वडील) या सलूनमध्ये गेलो. तिथे आधीपासूनच पाच-सहा जण नंबरची वाट पहात बसले होते. मला पाहून त्याने अप्पांना विचारले, “इसके बाल काटना है क्या?” अप्पांनी होकारार्थी मान हलवली. त्याच्या बोलण्यातील ‘बाल’ या शब्दाचा अर्थ मी ‘बाळ’ म्हणजे ‘मी’ अशा अर्थाने घेतला. मला वाटले तो माझ्याविषयी बोलतोय म्हणजे मी लहान आहे म्हणून माझे केस इतरांच्या आधी कापेल.पण कसलं काय, बराच वेळ वाट पाहूनच ‘बाळाचा’ नंबर आला. शेवटी ‘हा सरदारजी बोलतो तसे करत नाही’ असा निष्कर्ष मी काढला. या व्यक्तीने साधारण वर्षभर काम केले असावे. नंतर काही कारणाने गाव सोडून तो निघून गेला. तो दुबईला गेल्याचे काहीजण म्हणायचे.  त्याला मी पुन्हा पाहीले ते दोन वर्षानंतर.  गावातील आमच्या एका नातेवाईकांशी त्याचे सौदार्हाचे संबंध होते. त्यांना भेटण्यासाठी तो गावात आला होता. हिंदी चित्रपटातील नायक परदेशातून साहेब बनून येतो तशाच अवतारात तो आला.  नवा गडद रंगाचा कुर्ता, डोळ्यांवर अनिल कपूरचा गॉगल, हातात सोनेरी घड्याळ अशा पेहरावात तो दिसला. पिशवीतून एक बॉक्स काढून म्हणाला, “ये लो, मिठाई खा लो!” आमच्या दृष्टीने मिठाई म्हणजे ‘साखरफुटाणे’. पण त्याच्या बॉक्समधून पेढे निघाले. त्याने मिठाई सांगून पेढे बाहेर काढले, हे पाहून मला नवल वाटले. ‘हा सरदारजी बोलतो तसे करत नाही’ या माझ्या निष्कर्षावर शिक्कामोर्तब झाले.

          या आठवणीतल्या कर्तनकारांसह केसांच्या क्षेत्रातील इतरही कलाकार-कारागीरांच्या हाती डोकं सोपवण्याचे प्रसंग आलेच, पण स्वत:चं डोकं ठिकाणावर नसल्यासारखे प्रयोगही एकदा केला. कॉलेजला सुट्टया लागल्या असतानाचा प्रसंग आहे. त्यावेळी ‘दिल चाहता है’ नावाचा सुंदर चित्रपट आला होता. या चित्रपटात आमिर खानने नविन हेअरस्टाईल केली होती. इतकी सुंदर केशरचना सोडून आम्हाला (म्हणजे माझ्यासारखेच डोकं ठिकाणावर नसलेले आणखी मित्र) अक्षय खन्नासारखा झीरो कट करण्याची इच्छा झाली. बर इच्छा होणे इथपर्यंत ठीक आहे, ती इच्छा आम्ही स्वहस्ते पूर्ण केली. आमच्या कंपूपैकी दोन स्वयंघोषित हेअर ड्रेसर्सनी आम्हाला ‘अक्षय खन्ना’ बनवले.(यातील एकाने तर केस कापण्याच्या नादात आमच्यापेक्षा लहान मित्राचा कानही कापला होता.)  केस कापून झाल्यानंतर आरशात पाहील्यावर आपण गाढवपणा केल्याचे लक्षात आले. झीरो कट आणि अक्षय खन्ना कट या दोघांच्या समन्वयाने खूपच भयंकर असे रुप प्राप्त झाले होते.  सावधगिरीचा उपाय म्हणून सोबत टोपी आणली होती. घरी शांतपणे आलो. सगळ्यांची बोलणी ऐकली. जवळपास पंधरा दिवस टोपी घालून फिरलो. पुन्हा कधी असले उद्याेग न करण्याचा निश्चय केला.
    अतिशय सामान्य वाटणाऱ्या पण आपल्या दर्शनी व्यक्तीमत्वावर परिणाम करणाऱ्या केस कापण्यासारख्या घटनेचे कित्येक बहुरंगी प्रसंग आयुष्यात आले. यातील काही प्रसंगांना पुनर्जिवीत करण्याचा प्रयत्न केलाय. पुढे जसे वय वाढत गेले तसे केस वाढण्याऐवजी कमी होत गेले आणि लहानपणीच्या आठवणीही डोक्यावरील केसांप्रमाणे होऊ लागल्या.

-तुषार म्हात्रे, पिरकोन (उरण)

#केशकर्तनकार
#haircutting
#hairdresser