व्हिडीओ सेंटरची कथा

 व्हिडीओ सेंटरची कथा

अन्न, वस्त्र, निवारा आणि सिनेमा या सर्वसामान्य भारतीयाच्या मूलभूत गरजा. पहिल्या तीन गरजांपैकी एखादी अपूर्ण राहिली तरी चालेल पण ‘सिनेमा’ ही गरज पूर्ण व्हायलाच हवी हे नक्की. खोटं वाटत असेल तर खच्चून भरलेल्या ट्रेनमध्ये तल्लीन होऊन मोबाईलवर पायरेटेड सिनेमे पाहणाऱ्यांना विचारा. इतर प्रवासी दोन पायांवर सरळ उभे राहण्याचा आटोकाट प्रयत्न करत असताना भक्तीभावाने सिनेमे पाहणाऱ्यांना आठवा. पोटात भूक, कपडे विस्कटलेले आणि उभे राहण्यासाठीही जागा नसताना चित्रपटाचा आनंद घेतला जाणे ही बाब चित्रपटाला मूलभूत गरजांमध्येच नेऊन ठेवते. संपूर्ण जग पूर्वापार या सिनेमांच्या प्रेमात पडला असताना आपल्या मुंबईलगतचा परिसर सुद्धा त्याला कसा अपवाद असेल?

    सध्याचा काळ पाहता टी.व्ही, लॅपटॉप, मोबाईल, टॉकीज; शक्य होईल त्या मार्गाने लोक आपली चित्रपट पाहण्याची हौस भागवतात. स्मार्टफोनपूर्वीच्या सिनेमॅटीक आठवणींमध्ये ‘व्हिडीओ सेंटर’ नावाच्या सुविधेचं नाव चोवीस कॅरेट सुवर्णाक्षरांनी लिहलं जाईल. नव्वदीच्या दशकातली ही कथा. ग्रामिण भागामध्ये चित्रपटगृह नसल्याने अनेक सामान्यांची चित्रपट पाहण्याची ‘विच्छा काही पुरी’ होत नसे . त्यामुळे त्यांची रुपेरी हौस भागवण्यासाठी सार्वजनिकरित्या पडद्यावर दाखवल्या जाणाऱ्या चित्रपटांवर अवलंबून रहावे लागायचे. पण यासाठी उपलब्ध होणारी रिळे बऱ्यापैकी जुन्या चित्रपटांची असल्याने नवनविन मनोरंजनाची ही हौस पूर्णत: भागणे शक्य नव्हते. साधारणत: नव्वदीच्या दशकानंतर गावोगावी ‘व्हिडीओ सेंटर्स’ उभे राहीले.

वारंवार व्यत्यय न येऊ शकणारी एक खोली, रंगीत टी.व्ही., व्हीसीआर या लहानशा भांडवलावर हा व्यवसाय सुरू व्हायचा. गावातल्या कुठल्याशा बोर्डवर ‘आजचा शो’ या मथळ्याखाली चित्रपटाची घोषणा व्हायची. चित्रपटाचे तपशील कळण्याकरता कधीकधी कलाकारांची नावे, चित्रपटाचा जॉनर (जसे की ‘फुल फाईट’) यांचा उल्लेख असायचा. व्हिडीओ सेंटर चालक जवळपासच्या वितरकाकडून भाड्याने चित्रपटाची व्हिडीओ कॅसेट आणत असे. चित्रपटाची वेळा थिएटरप्रमाणेच ठरलेल्या, पण लवचिक असायच्या. चित्रपटाचे दर गावोगावी वेगळे असायचे. लहान मुलांना एक, तर मोठ्यांसाठी दोन ते तीन रुपये. 

तरीही पाच रुपयांच्या वर कुठेही दर नव्हते. ‘शो’ सुरू होण्यापूर्वी जशा ट्रेलर्स, जाहीराती सुरू असतात तसाच काहीसा प्रकार  इथेही असतो. व्हिडीओ सेंटर मालकाकडे काही चित्रपटांच्या कॅसेट कायमस्वरूपी असायच्या. शो सुरू होण्यापूर्वी हे ‘ फ्री चित्रपट’ लावले जायचे. या चित्रपटांच्या वेळेस मालक दिल‘दार’पणा दाखवत व्हिडीओ सेंटरचे उघडे ठेवायचा. या अल्पकाळाच्या मनोरंजनासाठी लहान मुले, फुकटे प्रेक्षक जमायचे. चित्रपट सुरू होताना ही दारे बंद होऊन मनोरंजनावर दोन-तीन रुपये खर्च करण्याची ऐपत असणारेच प्रेक्षक थांबायचे. स्वत:पुरता अंधार झाल्यानंतर चित्रपट सुरू व्हायचा. प्रेक्षक या विश्वात रंगून जायचे. कधीही सुरू होणारी गाणी ही बऱ्याचशा चित्रपटांमध्ये रसभंग करायची, अशा वेळेस चित्रपट थेट फॉर्वर्ड करत आनंदाने बागडणाऱ्या नायक-नायिकेचाच रसभंग केला जात असे. सहसा दिवसाला तीन ते चार खेळ व्हायचे. पण मध्येच वीजपुरवठा खंडीत झाला तर या अघोषित मध्यांतरामध्ये प्रेक्षक घरी जाऊन जेवण करून पुन्हा सहभागी व्हायचे. काही कॅसेट वापरून वापरून खराब व्हायच्या, त्यामुळे भारतीय चित्रपटांमध्ये असणाऱ्या अखेरच्या हाणामारीतच चित्रपट अडकायचा. मग सेंटरचा मालक ‘हेड क्लिनर’ची कॅसेट टाकून पहायचा. हा उपाय लागू पडल्यास चित्रपट पुन्हा सुरू व्हायचा.

       मनोरंजनाची सहज उपलब्धता नसण्याच्या काळात ‘व्हिडीओ सेंटर’ हे बऱ्यापैकी परवडणारे साधन होते. पण नवनविन चित्रपट मिळवण्याच्या नादात ‘पायरसी’ची कीड या व्यवसायालाही लागली. पुढे विविध उपग्रह वाहिन्यांचे वारे वाहू लागल्यानंतर व्हिडीओ सेंटरची क्रेझ कमी झाली. त्यातच कॅसेटच्या जागी सीडी, डीव्हीडी असे पर्याय आले. लोकांच्या घरात मनोरंजन वेगाने पोहोचू लागले. स्मार्टफोनने तर या सर्व सीमा ओलांडत मनोरंजन विश्वात स्मार्ट क्रांती केली. पर्यायाने या जुन्या व्यवसायांचाही शेवट झाला.

या व्यवस्थेची मजा अनुभवलेल्या पिढीकडे मात्र अशा कित्येक आठवणी शिल्लक आहेत. तुमच्याही असतीलच!

- तुषार म्हात्रे