मुंबई व आसपासच्या भागांतील खाडीकिनाऱ्यांवर मोठ्या प्रमाणावर मासेमारी चालते. इथे सापडणाऱ्या मत्स्यप्रजातींबरोबरच मासेमारीच्या पद्धतींमध्येदेखील खूप विविधता आहे. मासेमारीच्या विविध पद्धतींपैकी ‘हाताने चाचपून मासे पकडणे‘ ही पद्धत बऱ्याचदा उथळ पाण्यात वापरली जाते. मात्र अशा तऱ्हेने मासे पकडताना या पाण्यात आक्रमक पंजे असलेल्या खेकडा प्रजातीतील जीव आढळला तर ही पद्धत काहीशी अवघड ठरते. अशा वेळेस नेहमीचा मासेमार याच पाण्यातील एका वनस्पतीकडे हात पसरतो. या जाळीदार वनस्पतीच्या गुंडाळीने त्या आक्रमक सागरी जीवाला झाकून तो आपले लक्ष्य साध्य करतो."
मासेमारीमध्ये जीत मिळवण्यास सहाय्य करणारी ही जलीय वनस्पती ‘हार’ या वैशिष्ट्यपूर्ण नावाने ओळखली जाते. म्हणजे मासेमारांना एकप्रकारे “हार के बाद ही जीत” मिळते. यातील गंमतीचा भाग सोडला तरी आणखी काही मार्गांनी ही वनस्पती मच्छीमारांना उपयुक्त ठरते. हारांच्या आसपास थोडे मोठे मासे आढळण्याची शक्यता असते, यामुळेच बरेचसे मासेमार माशांच्या शोधात या वनस्पतीच्या जंजाळात आपले नशिब आजमावत असतात.
एकमेकांत गुंफलेल्या हिरव्या रंगाच्या कित्येक नाजूक वेली पाण्यात एकत्र येऊन तिची सुंदर जाळीदार रचना तयार होते. बहुदा या रचनेमुळेच तिचे ‘हार’ असे नामकरण झाले असावे. पण नावात ‘हार’ असूनही तिला फुले येत नाहीत. यातल्या बऱ्याचशा जाती गोड्या पाण्यात आढळत असल्या तरी, खाडीकिनारीलगतच्या मिश्र पाण्यात या वनस्पतीचा चांगलाच विस्तार आढळून येतो. ही शैवालवर्गीय वनस्पती ‘कारा(Chara)’ कुळातील आहे. ती स्टोनवर्ट, सँडग्रास या इंग्रजी नावाने ओळखली जाते. हाराला एक वैशिष्ट्यपूर्ण उग्र गंध असतो. यामुळेच तीला मस्कग्रास (Muskgrass), स्कंकवीड (Skunk Weed) अशीही नावे आहेत. काही ठिकाणी तिला हारवळ असेही म्हणतात. हार हा शैवाल वर्गातील प्रगत प्रकार असला तरी रचना पाहून चुकून तिला सामान्य वनस्पती समजले जाते. ही शैवाल उत्क्रांतीच्या टप्प्यातील कित्येक खुणा आपल्या अंगावर बाळगून आहे. संशोधकांच्या मते जमिनीवरील वनस्पतींची पूर्वज म्हणता येईल इतपत लक्षणे कारामध्ये आढळतात. या दोन प्रकारांतील हरितद्रव्य आणि काही रंगद्रव्ये यांबाबतीतले साम्य सहज पडताळता येते.
कारा ही वनस्पती मनुष्याच्या नेहमीच्या अन्नाचा भाग नाही. परंतु कारावर अवलंबून असणारे इतर अनेक जीव आहेत जे मनुष्यासाठी उपयुक्त ठरतात. पाणबदके, हंस यांसारखे जलसंचार करणारे काही पक्षी आ‘हार’ म्हणून हारच निवडतात. पाण्यातील अपृष्ठवंशीय जीव, किटक या वनस्पतीचा आधार घेतात.लहान तलावाच्या विश्वात इथल्या जलचरांसाठी ही वनस्पती ‘उत्पत्ती-स्थिती-लय’ या त्रिसूत्रीचा अविष्कार घडवू शकते. तिच्या आसपास वाढणाऱ्या किटक व लहान जीवांच्या रुपाने ती जिताडा, बोईट यांसारख्या माशांसाठी अन्न उपलब्ध करते. लहान तलावांतील समुद्री जीव बऱ्याचदा उथळ पाण्यामुळे त्यांच्या शत्रूच्या सहज भक्षस्थानी पडू शकतात, अशा वेळेस पाण्यचा पृष्ठभाग झाकू शकणारी कारा त्यांना निवारा देते. माशांच्या लहान पिल्लांना या निवाऱ्यामुळे चांगलेच संरक्षण लाभते. पण ही वनस्पती अतीप्रमाणात वाढल्यास तलावांसारख्या स्थिर पाण्यातील ऑक्सिजन शोषला जाऊन माशांचा मृत्यूदेखिल होतो. हार पाणथळ जागेतील माती धरून ठेवण्यास सहाय्य करते. मानवासाठी लक्षणीय ठरणारी बाब म्हणजे ज्या पाण्यात ही वनस्पती असते तिथे मलेरियाचा प्रसार करणाऱ्या डासाच्या निर्मितीला अटकाव होतो. 
जीवसृष्टीच्या विकासाचा इतिहास दाखवणाऱ्या या वनस्पतीचा मागोवा सध्याच्या उपलब्ध पुराव्यानुसार सुमारे चार ते पाच कोटी वर्षापर्यंत घेता येतेे. निसर्गचक्राच्या सातत्यपूर्ण बदलांची आव्हाने स्विकारून, प्रतिकूलतेच्या संकटांपुढे या वनस्पतीने ‘हार’ मानली नाही. आपण निसर्गाला अनुकूल वर्तन ठेवले या सभोवतालच्या जैवविविधतेेेला एक शाश्वत ब‘हार’ येईल.
- तुषार म्हात्रे
No comments:
Post a Comment