नोटांतून पोटात

नोटांतून पोटात!

            “खाने से पहले सदा हात धोना कभी भी ना भुलेंगे हो,

ये आदत हमारी करे दूर बिमारी....” दूरदर्शनवरील जाहीरातींच्या एका सुप्रसिद्ध जिंगल्स मधील या ओळी. स्वच्छ हात धुवणारी सुंदर चेहऱ्याची  लहान मुले, त्यांच्या तितक्याच चकाचक कपड्यांतील आया सातत्याने टी.व्ही.च्या लहान पडद्यावर झळकताना दिसतात. अमुक ब्रँडचा साबण किंवा तमुक ब्रँडचे साहीत्य वापरल्यानंतर किटाणूंपासून कशी मुक्ती मिळते याचे साग्रसंगीत विश्लेषण या जाहीराती करतात. रोगजंतूंची भिती आणि आरोग्याची काळजी या प्रमुख भांडवलावर आधारीत एक भली मोठी बाजारपेठ हळूहळू आपले स्वच्छ धुतलेले हातपाय पसरून बसली आहे. साबण, हँडवॉश, सॅनिटायजर यांसारख्या पदार्थांनी जवळपास सर्वच घरांमध्ये चांगलेच बस्तान बसवले आहे. या जाहीरांतीमागील नफेखोरीच्या भागाकडे थोडे दुर्लक्ष केले तर, त्यामधून दिला जाणारा ‘आदत हमारी, करे दूर बिमारी’चा संदेश सामान्य जनतेसाठी उपयुक्त ठरू शकेल. या जाहीरातींनी सर्वसामान्यांमध्ये वैयक्तिक स्वच्छतेच्या काही चांगल्या सवयी निर्माण करण्यास हातभार लावला आहे. रोगजंतूंसारख्या छुप्या शत्रूपासून बचावण्यासाठी स्वच्छतेच्या सवयी उपयोगी ठरतात व त्यातून रोगप्रतिबंध साधता येतो, हे सर्वज्ञात आहेच. आपल्या रोगकारक सवयी टाळून निरोगी राहण्याचा प्रयत्न अलिकडच्या काळात सर्वच स्तरांवर होऊ लागला आहे. रोगप्रसाराचे मार्ग खुंटवण्याचे यशस्वी प्रयत्न होत असताना रोगजंतूंच्या प्रवेशाची एक नविनच शक्यता समोर येत आहे. मनुष्य आयुष्यभर ज्याच्या मागे लागतो, ज्याला जीवापाड जपतो, ज्याच्यासाठी संघर्ष करतो अशा वस्तूद्वारेच रोगप्रसार होऊ शकतो याची कदाचित त्याने कल्पनाच केली नसेल. वस्तू हाताळणीच्या आपल्या विशिष्ट सवयींमुळे रोगजंतूंच्या प्रवासास सहाय्यीभूत ठरणारी ही बाब म्हणजे ‘पैसा.’(म्हणूनच ‘पैसा बहुत बुरी चीज है’ असे एका महान कलाकाराने एका महान चित्रपटात म्हटले असावे.)

‘चलनी नोटा आणि नाणी’ याद्वारे रोगप्रसार होऊ शकतो का?

आपल्या दैनंदिन जीवनाशी निगडीत अत्यंत महत्वपू्र्ण वस्तूच्या अयोग्य हाताळणीतून रोगजंतूंना फैलावण्याची संधी मिळू शकते का? दुर्दैवाने या मौल्यवान प्रश्नाचे उत्तर ‘हो’ असे द्यावे लागेल.

   चला पांढऱ्या पैशाची ही काळी बाजू पाहू...

नोटा आणि नाणी ही चलनाची पारंपारिक बाजू. पेपरलेस आणि ऑनलाईनच्या जमान्यात अजूनही रोख रक्कम सर्वाधिक व्यवहारांमध्ये वापरली जाते. वरकरणी सामान्य वाटणाऱ्या नोटांच्या हस्तांतरणात आपल्या विचित्र सवयींमुळे संसर्गाची शक्यता निर्माण होते. चलन हाताळण्याच्या काही अयोग्य परंतु नित्यनेमाने पाळल्या जाणाऱ्या सवयी पाहू. भारतात चलनी नोटा मोजतानाची सर्वात जास्त लोकप्रिय पद्धत म्हणजे हाताच्या बोटांना थुंकी लावून मोजणे.(दुसऱ्याला थुंकी लावण्यात आपण तरबेज आहोतच!) 

आपल्या थुंकीमध्ये अनेक प्रकारचे सूक्ष्मजीव असतात, त्यात काही रोगजंतूही असू शकतात. बोटाला थुंकी लावून नोटा मोजताना थुंकीसह हे सूक्ष्मजीव नोटांवर विराजमान होतात. या सूक्ष्मजीवांना फोफावण्यास आवश्यक वातावरण कायम राहील्यास ते आपला प्रवास चालू ठेवतात. या अयोग्य आणि अनारोग्यदायी पद्धतीने काम करणारी व्यक्ती केवळ थुंकीवाटे संसर्गास मदत करत नाही तर त्या नोटांवर आधीपासून उपस्थित असू शकणाऱ्या रोगजंतूंना आपल्या शरीराचे प्रवेशद्वार उघडून देत असते. अशा प्रकारे हे रोगजंतू नोटांतून पोटात पोहोचतात. काही लोकांच्या पैसे बाळगण्याच्या विचित्र सवयीही रोगजंतूंना सहाय्य करतात. हे लोक पैसे सुरक्षित राहण्यासाठी कपड्यांच्या आत लपवून ठेवत असल्याचे आढळून आले आहे. अशा वेळी नोटांचा शरीराला अधिक काळ स्पर्श होतो. घाम, शरीरावरील जखमांवाटे रोगजंतू नोटेवर जाऊन पोहोचतात. संसर्गजन्य त्वचारोगांचे जंतू अशा वेळेस आपली कामगिरी चोखपणे बजावतात. नाण्यांच्या बाबतीत तर याहूनही वाईट स्थिती आहे. लहान मुले सर्रासपणे नाणी तोंडात ठेवतात. यातून नाणे गिळण्याचा धोका तर आहेच पण संसर्गही होऊ शकतो. एका अभ्यासाअंतर्गत केल्या गेलेल्या सूक्ष्म तपासणीमध्ये चलनी नोटांवर स्टेफॅलोकॉकस ऑरेस, क्लबसिएला न्युमोनी, ई कोलाय, सुडोमोनास अरजिनोस यांसारख्या सूक्ष्मजीवांचे अस्तित्व आढळले. नोटांवर आढळलेल्या या सूक्ष्मजीवांमुळे मानवी आरोग्यास धोका संभवतो.

          नोटांची निर्मिती झाल्यानंतर त्या आपले ‘चलन’ हे नाव सार्थ करत बाद होईस्तोवर प्रवास करत राहतात. या दरम्यान त्या विविध व्यक्ती, प्रवृत्तीद्वारे हाताळल्या जातात.

 बरेचसे विक्रेते, व्यावसायिक आपल्या व्यवसायाच्या आठवणी नोटांसह ग्राहकाला भेट देतात. या आठवणींमध्ये मांसविक्रेत्याकडील प्राण्यांचे रक्त, मच्छी साठवण्यासाठी वापरलेल्या बर्फाचे पाणी असे बरेच काही असू शकते. एका पाहणीत विविध ठिकाणांहून जमा केलेल्या नोटांपैकी मच्छी आणि मांस विक्रेत्यांकडील नोटा अधिक संदूषीत असल्याचे लक्षात आले आहे.

फळविक्रेते, भाजीविक्रेते, रुग्णालये यांच्याकडील नोटांच्या नमुन्यांवरही रोगजंतू आढळले. रोगजंतूंना पोषक असे ओलसर वातावरण व त्यांच्या वाढीस योग्य तापमान कायम राहील्यास रोगजंतूंचे फावते. त्यामुळे या ठिकाणांवर संसर्ग निर्माण करू शकणाऱ्या चलनाची संख्या वाढते. यातून आपल्या नकळत रोगजंतूंचा शिरकाव आपल्या शरीरात होत राहतो.

   आश्चर्याची बाब म्हणजे नोटेच्या मूल्यावरही नोटांच्या संदूषणाचे प्रमाण बदलते. सामान्यपणे निरीक्षण केल्यास पाच, दहा ते वीस रुपयांच्या नोटा अधिक प्रमाणात अस्वच्छ असल्याचे आढळेल. किंमत कमी असल्यामुळे त्या निष्काळजीपणे हाताळल्या जातात. या नोटा जास्त वेळा हाताळल्या जात असल्याचाही परिणाम त्यांच्या रोगजंतू धारणावर होतो. याऊलट पाचशे किंवा अधिक मूल्याच्या नोटांचे महत्त्व जाणत असल्याने सहसा या नोटांची हाताळणी काळजीपूर्वक होते. मच्छी विक्रेत्यांकडे जर तुम्ही दहा किंवा वीस रुपयांची नोट दिलीत तर ते ओल्या हाताने स्विकारतात, पण शंभर, पाचशे सारख्या नोटांच्या बाबतीत मात्र हात स्वच्छ पुसून स्विकारल्या जातात. साठवणूकीच्या बाबतीतही अधिक मूल्याच्या नोटा काळजीपूर्वक साठवल्या जातात.

       लेखाच्या सुरूवातीस उल्लेखलेल्या ब्रँडच्या आणखी एका जाहीरातीमधील पुढच्या ओळी “जाने किस किसने छुआ है ये साबुन” असे म्हटले आहे.  दुसऱ्या व्यक्तीचा साबण, रुमाल अथवा कपडे न वापरणारे आपण इतरांनी वापरलेल्या नोटा सहज वापरतो, हाताळतो. परक्या व्यक्तीची वस्तू वापरण्याची वेळ आलीच तर त्या वस्तूला स्वच्छ धुवून निर्जंतुक करण्याकडे आपला कल असतो मात्र नोटांच्या बाबतीत ही शक्यताही संपून जाते. चलनी नोटा हे केवळ ‘अस्वच्छ आणि अयोग्य सवयींचे एक उदाहरण आहे. आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण अशा कित्येक कृती नकळतपणे करत असतो ज्यातून आपले आणि इतरांचेही आरोग्य धोक्यात येऊ शकते. सवयीला इंग्रजीमध्ये HABIT असे म्हटले जाते. या शब्दाची एक गंमत आहे. यातील पहीले अक्षर काढले तरी थोडे काही (A Bit) शिल्लक राहते, आणखी एक एक अक्षर काढूनही थोडे (Bit आणि It) राहतेच. त्यामुळे सवय सोडणे कठीण असले तरी तरी आपल्या आरोग्याचा विचार करून अयोग्य सवयी बदलूया. आपले आणि इतरांचे जीवनही समृद्ध करूया.

- तुषार म्हात्रे, पिरकोन (उरण)

(वरील लेखातील काही भाग नवेगाव आंदोलन मासिकाच्या मार्च 2019 च्या स्वच्छता विशेषांकात प्रकाशित झाला आहे.)