मासा...फुग्यासारखा फुगणारा

मासा...फुग्यासारखा फुगणारा

   एका तारांकीत रेस्टॉरंटमध्ये आपल्या मित्राचा वाढदिवस साजरा होतोय. ट्रीट म्हणून टेबलवर एका माशाचा विशेष पदार्थ येतो.  मेनुकार्डवर नजर टाकल्यावर तिथे दोनशे डॉलर्स लिहलेले दिसते.(भारतीय चलनात किती होतील हो?) ही किंमत पाहून पदार्थाची चव आणखीनच वाढते. खवय्यांच्या तोंडाला पाणी आणणारे हे दृश्य. पण थोडं थांबा... या डिशवर ताव मारण्यापूर्वी हा पदार्थ खाऊन प्रतिवर्षी मरण पावणाऱ्यांच्या संख्येकडे  एकदा नजर टाका. हा पदार्थ ज्या माशापासून बनलाय त्या माशामध्ये अत्यंत जहाल विष आहे. तब्बल तीन वर्षाच्या खडतर प्रशिक्षणानंतरच एखाद्या शेफला या माशाचे पदार्थ तयार करण्याची परवानगी असते. आपल्या मित्राचा जन्मदिवस साजरा करण्याच्या आनंदात आपलाच ‘मरणदिवस’ साजरा होऊ शकतो, हे कळल्यानंतर आता तुमची प्रतिक्रिया काय? असले अन्न खाणे जीवावर बेतू शकणारे असले तरी कित्येक खवय्ये हा पदार्थ खाणे प्रतिष्ठेचे समजतात. जपानमधील अनेक रेस्टॉरंटमध्ये मिळणारा हा अत्यंत जोखमीचा परंतु तितकाच चवदार पदार्थ म्हणजे ‘फुगू’. फुग्यासारखा फुगणाऱ्या माशापासून हा पदार्थ तयार केला जातो.

       दोनशेच्या जवळपास प्रजाती असणाऱ्या या माशाच्या काही जाती भारतातही आढळतात. जगभरात पफर फिश(Puffer fish) म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या माशाचे स्थानिक नाव त्याच्या फुगणाऱ्या पोटावरून ‘केंड मासा’ असे पडलेय. या प्रजातीतील रंगीबेरंगी फुग्यांसारखे दिसणारे काही दुर्मिळ मासे अरबी समुद्रातून मार्ग भरकटून मुंबई व कोकण किनारपट्टीवर येण्याच्या घटना नेहमीच घडतात.   यातील टेट्राडॉन्टीडी (Tentraodontidae) कुटूंबातील डायकोटोमायक्टर निग्रोवर्डीस (Dichotomyctere nigroviridis) ही प्रजाती या परिसरात नेहमीच आढळते. जपानी लोक त्याला मिदोरी फुगू (Midori fugu) म्हणतात. हिरवट रंगाच्या शरीरावरील काळ्या ठिपक्यांच्या आकर्षक नक्षीचा हा लहानसा मासा मुंबईलगतच्या खाडीप्रवाहांमध्ये, खारफुटीच्या किनारी जलाशयांमध्ये आढळतो. त्याच्या पोटाकडील भाग पांढरा असून पर आणि शेपटाकडील भाग फिक्कट हिरव्या रंगाचा असतो.  त्याच्या चोचीसारख्या तोंडात चार दात असतात. शैवाल, लहान किटक यांसारखे अन्न तो खात असला तरी या चार दातांचा उपयोग करून शंख, शिंपले, कोळंबी यांसारखे मृदूकाय कवचधारी खाऊ शकतो. केंड माशाचे दात (महागाईसारखे!) सातत्याने वाढत असतात. त्यामुळे या वाढणाऱ्या दातांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी कठीण कवचाच्या भक्ष्यांचा उपयोग तो कानशी(Grinder) सारखा करतो. या माशाच्या अंगावर खवले नसतात, याचाच राग म्हणून की काय हा मासा इतर माशांची खवले खातो. यातूनही त्याच्या शिवशिवणाऱ्या दातांना फायदा होतो. 

  

केंड माशांचे सर्वात महत्त्वपूर्ण आणि अनोखे वैशिष्टिय म्हणजे फुग्यासारखे फुगणे. पाण्यातील जीव असूनही या माशांना वेगाने पोहता येत नाही. जीवाला धोका निर्माण झाल्यास त्यांना पळ काढणे जमत नाही अशा वेळी भरपूर पाणी पिऊन किंवा पाण्याबाहेर असताना हवा खाऊन आपले शरीर फुगवतात. एका माशाचे विचित्र चेंडूसारख्या आकारात अचानक झालेले परिवर्तन   शत्रूला चकवते, पर्यायाने केंड माशाचा बचाव होतो. त्यांची जाड आणि खडबडीत त्वचा, काही प्रजातींच्या बाबतीत अंगावरील काटे स्वसंरक्षणासाठी उपयुक्त ठरतात.इतर जलचरांच्या तुलनेत त्याची दृष्टीही उत्तम आहे.  या माशांच्या शरीरात टेट्रोडोटॉक्सिन (Tetraodotoxin) नावाचे विष असते. हे विष सायनाईडपेक्षा 1200 पटीने अधिक प्रभावी असते. साधारणत: एका केंड माशाच्या शरीरात तीस माणसे मरू शकतील इतके विष असते. परंतु हे विष संपूर्ण शरीरभर पसरलेले नसते. त्याच्या शरीरातील यकृताचा भाग सर्वाधिक विषारी असते. या प्रजातींच्या रंगावरूनही विषाचा अंदाज करता येतो. ‘गोरे रंग पे ना इतना गुमान कर’ हे गाणे केंड माशाला उद्देशून लिहले असावे, कारण या माशाचा रंग जितका उजळ तितकीच त्यातील विषक्षमताही अधिक. ‘फुगू’ हा पदार्थ तयार करताना अनुभवी स्वयंपाकी यातील यकृत आणि इतर विषारी घटक काळजीपूर्वक काढतात. एक लहानशी चुकही ग्राहकाला मृत्यूच्या दारात पोहोचवू शकते. माणसाला घातक ठरणाऱ्या या विषाचा शार्क माशावर कोणताही परिणाम होत नाही हे विशेष. शार्क मासा हे हलाहल सहजतेने पचवतो.

     नेहमीच्या अन्नाचा भाग म्हणून हा मासा प्रसिद्ध नसला तरी मत्स्यालयातील आकर्षण म्हणून तो आजही प्रसिद्ध आहे. परंतु त्याच्या वर्तणुकीमुळे त्याला इतर माशांपासून वेगळे ठेवले जाते.
परिणामी पफर फिश असेलेल्या मत्स्यघरांत त्याचेच भाईबंद आढळतात. केंड माशाला वैज्ञानिकांच्या दृष्टीने खूपच महत्त्व आहे. जनुकीय तंत्रज्ञानात तो एक प्रायोगिक जीव म्हणून ओळखला जातो. त्याच्या शरीरात मानवी शरीराइतकी जनुकांची संख्या असते.  सुमारे दहा वर्षाचे आयुष्य असणारा केंड मासा पाच वर्षाच्या आसपास प्रजननक्षम होतो. नर मासा उथळ किनारी भागातील योग्य जागा शोधून मादीला अंडी देण्याच्या कामी मदत करतो. या अंड्यांची संख्या तीन ते सातपर्यंत असते. टणक कवच असलेल्या अंड्यांतून योग्य वेळ येताच लहान केंड मासे बाहेर पडतात. पण हे मासे इतके लहान असतात की त्यांना पाहण्यासाठी भिंग घ्यावे लागेल. परंतु या माशांची संख्या सध्याच्या काळात इतकी कमी झाली आहे की साध्या डोळ्यांनी दिसण्याइतके मोठे झाल्यानंतरही त्यांना शोधणे अवघड झालेय. पूर्वीपासून समुद्रात नेहमीचा वावर असणारे हे मासे आढळल्यावर ‘दुर्मिळ केंड मासा सापडला’ अशी बातमी वर्तमानपत्रात येणे यातच सर्व काही आले. निसर्गाच्या अनेक रंगांपैकी एक असणाऱ्या या जीवसृष्टीत या फुगू माशांसारखे रंगीबेरंगी फुगे जागोजागी आढळतात. या फुग्यांमध्ये अनुकूलतेची हवा असेल तर ते अधिक उंच जातील, अन्यथा स्वत:च्या सामर्थ्यावर विश्वास असणाऱ्या मानवाच्या अहंकराचा फुगा फुटायला वेळ लागणार नाही.

- तुषार म्हात्रे

(विशेष आभार: चैतन्य पाटील, चिर्ले)