जीप आणि जिप्सी

                                      ‘जीप आणि जिप्सी’

                           (धम्माल प्रवासाचे कम्माल अनुभव)

जुलै महिन्याचा पावसाळी दिवस. पाठीवर सामानाची जड बॅग, झोप अपुरी झाल्याने तितकेच जड झालेले डोळे आणि दूर बदली झाल्याने डोक्यात आलेले त्याहूनही जड विचार अशा ‘भारा’वलेल्या आणि भांबावलेल्या अवस्थेत जव्हार स्थानकात उतरलो. गुगल मॅपच्या साह्याने अजून किती अंतर जायचे आहे याचा अंदाज बांधला. डेपोत उभ्या असलेल्या बसच्या अनोळखी फलकांकडे एक नजर टाकली, इतक्यात बाहेरच्या बाजूला ‘चला मोखाडा-मोखाडा’ असा आवाज ऐकला. डोळ्यांतला आणि डोक्यातला जडपणा उडवून बाहेर उभ्या असलेल्या जीपच्या दिशेने निघालो.एका जुन्या रंग दिलेल्या अर्माडा जीपमध्ये हातात पिशवी असलेला पंधरा-सोळा वर्षाचा मुलगा ड्रायव्हरच्या सीटवर बसला होता. त्याच्याकडे शंकास्पद नजरेने  पहात, बॅग सांभाळत शेजारील जागेत बसलो. अजूनही बाहेर ‘चला मोखाडा-मोखाडा’ आवाज येतच होता. जीपमधील सर्वांनाच हातपाय हलवता येणे अशक्य झाल्यावर गाडी सुटण्याचे संकेत मिळाले. बाहेर ओरडणारी उंच व्यक्ती जीपमध्ये घुसण्याचे शर्थीचे प्रयत्न करू लागली. समोरच्या जागेत आधीच चारजण बसले होते, पाचव्याला कशी जागा होणार हा प्रश्न डोक्यात असतानाच ही धडपडणारी व्यक्तीच ड्रायव्हर असल्याचा साक्षात्कार झाला. म्हणजे मघापासून ड्रायव्हर सीटवर बसलेला लहान मुलगा माझ्यासारखाच कोंबलेला प्रवाशी होता. तो ड्रायव्हर नाही हे लक्षात आल्याने हायसे वाटले. ड्रायव्हरने गाडीत प्रवेश केल्यानंतर दरवाजा लावण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला. अखेर ड्रायव्हरच्या जिद्दीपुढे दरवाजाने हार मानली व तो सुद्धा आमच्याप्रमाणे निमुुुटपणे गाडीला चिकटून राहीला. जीप जव्हारच्या अरूंद रस्त्यांतील गच्च बाजरपेठेतून मार्गक्रमण करत निघाली. रस्त्यात येणाऱ्या प्रत्येक गाडीवाल्याला नमस्कार-चमत्कार करत मोखाड्याच्या मुख्य रस्त्याला लागलो. गाडीने वेग घेतल्यावर ड्रायव्हर माझ्याकडे पाहून म्हणाला, “सर, दार धरून ठेवा; कधी कधी अचानक उघडतंय!”मी त्याच्याकडे आश्चर्याने पाहीले.

“तसा रोज नाय, पन दोन दिवस लॉक खराब झालाय.” त्याने वाक्य पूर्ण केले. मी त्याचा आदेश पाळला. एक हात दरवाजाला एक समोर असा अवघडलेला प्रवास पुढे चालू राहीला. थोड्याच वेळात पावसाला सुरूवात झाली.  सुरूवातीला हलका असणारा पाऊस जोर पकडू लागला. सगळ्यांनी खिडकीच्या काचा वर सरकवून बंद केल्या. मला त्या जीपच्या काचा काही वर करता येईनात. माझा गोंधळ ड्रायव्हर ने टिपला. त्याने विचारले, “सर काच सरकवायची आहे काय?”. मी होकार देताच समोरच्या ड्रॉवरमधून एक हँडल माझ्या हातात दिले. ते काचेखालील लोखंडी नटाला लावून फिरवल्यावर काच बंद झाली. काच बंद झाल्यावर ते हँडल पुन्हा ड्रॉवरबंद झाले.

“हँडल सारखा पडतंय, यात नाय ठेवला तर परत गावाचा नाय.” ड्रायव्हरने अतिरिक्त माहिती पुरवली.

झिगझॅग वळणांच्या रस्त्याने जीप सुसाट निघाली. प्रवासी चढत  उतरत होते. गाडीच्या मागील हौदातील (मागच्या भागातील) दरवाजा बहिर्मुखी होता, फक्त बाहेरून उघडता येणारा. प्रवाशांना उतरायचे असल्यास ड्रायव्हर गाडीतून उतरून दरवाजा उघडून द्यायचा. मध्येच एखादा प्रवासी उतरून थोडी जागा मोकळी व्हायची, पण पुढच्याच थांब्यावर त्याची जागा दोघेजण घ्यायचे. या अदलाबदलीत मी टाईपरायटरच्या वरच्या भागाप्रमाणे ड्रायव्हरकडे सरकत गेलो व  नविन प्रवासी गाडीच्या दरवाजाचे रक्षक होऊ लागले. या दरम्यान एका वळणावर गाडीचे दार अचानकपणे  उघडले, नशिबाने तिथे बसलेल्या महिलेने अनुभवाने किंवा सवयीने घट्ट हात पकडलेले असल्याने पुढील अनर्थ टळला. गाडी मोखाड्याच्या ‘बस डेपो’ म्हटल्या जाणाऱ्या एका नाक्यावर थांबली.(या जागेला डेपो म्हणने म्हणजे सरपंचाला पंतप्रधान म्हणण्यासारखं!) अवघडलेल्या पायाला मुंग्या आल्या होत्या. पैसे देऊन (गाडीवाल्याला!) हजर व्हायच्या शाळेच्या शोधात निघालो.

 ‘टेंपल रन’गेमसारखा धडकी भरवणारा जीपचा हा पहिलाच अनुभव घेतल्याने पुन्हा या भानगडीत न पडण्याचा निश्चय केला.

हा निश्चय दोनच आठवड्यात मोडून पडला. ‘पालघर ते मोखाडा’ या मार्गावर आपल्या राज्य परिवहन महामंडळाची चांगली सेवा आहे. परंतु मोखाड्याला जाण्याचा आणखी एक मार्ग म्हणजे ‘कसारा-खोडाळा-मोखाडा’. या मार्गावर मात्र महामंडळाची कृपादृष्टी अजूनही झालेली नाही. सहकाऱ्यांसह ठाण्यातून सकाळी 7.35ची कसारा पकडली आणि एका नविन अनुभवाच्या दिशेने निघालो. सोबतीला या मार्गाने दोन ‘पावसाळी दिवस’ जास्त पाहिलेला महेश होता. तासा-दिड तासाने ही लोकल उंचावरील, निसर्गरम्य अशा कसारा स्टेशनला पोचली. मी शांतपणे पाठीवरची सॅक सांभाळत उतरत असताना महेशचा आवाज आला, “तुषार धाव!” मी त्या आवाजाचा अर्थ लावण्यापूर्वीच सर्व प्रवासी स्टेशनच्या पूर्वेकडील जुन्या रेल्वे ट्रॅकवरून उताराकडे उड्या मारत पळत सुटले होते. मी सुद्धा त्यांच्यात सहभागी झालो. जुन्या ट्रॅकलगतच्या वरच्या भागाकडे काही जण “चला शंभर रुपये” म्हणून ओरडत होते, थोडं खाली उतरल्यावर ‘ऐंशी रुपये, ऐंशी रुपये’ ओरडणारे दिसले. संपूर्ण उतार संपल्यावर ‘चला साठ रुपयात नाशिक’ वाले. उतार संपला म्हणून बरे झाले, नाहीतर फुकटात नाशकात सोडून वर चहापाण्यासाठी दहा-विस देणारे सापडले असते.

या सर्व आरडा-ओरडीकडे दुर्लक्ष करत मी महेशचा मार्ग धरला. एका कच्च्या रस्त्याकडे तोंड करून तीन-चार जुन्या जीप उभ्या होत्या. त्यात पोल्ट्री फार्ममधून बाहेर पडलेल्या कोंबड्यांप्रमाणे चेहरा केलेल्या प्रवाशांना ‘खोडाळा काय?’ असा प्रश्न विचारून फार्ममध्ये सहभागी झालो. मला मागच्या वेळेप्रमाणेच पुढची सीट मिळाली. महेशने स्वत:ला मागच्या हौदात कोंबून घेतले. जीपमध्ये अजून काही प्रवासी कोंबायचे बाकी होते. समोरच्या भागात सुवासिक अगरबत्ती लावली होती. त्या भागात माझ्यासह चार प्रवासी दाटीवाटीने बसल्यानंतर उर्वरीत भागात अगरबत्तीचा धूर पसरू लागला. देवभक्ती अंगावर येऊ लागली होती. तेवढ्यात एका नास्तिक प्रवाशाने ती अगरबत्ती विझवून पुढच्या फेरीसाठी समोर ठेवून दिली.  आता जागा शिल्लक नसल्याची खात्री झाल्यानंतर ड्रायव्हर गाडीत प्रवेश करण्यासाठी झटापट करू लागला, लवकरच त्याला यश मिळाले. कच्च्या रस्त्यावरून खुळखुळत गाडी निघाली. थोड्याच वेळाने जीप मुंबई-नाशिक महामार्गाला लागली. रुंद आणि गुळगुळीत रस्ता पाहून हायसे वाटले.पण हा आनंद असतानाच जीपने डाव्या बाजूकडील वळणावर मार्ग बदलला. हिरव्यागार मॉसने रंगलेल्या लहानशा बोगद्याखालून जात जीपने ‘सुसह्य’ प्रवासाची साथ सोडली. बाहेर 

‘...खाडा-49 वम...’(मोखाडा-49 किमी) असे लिहलेल्या सिमेंटने बनलेल्या मैलाच्या दगडाकडे(!) नजर केली. अजून सुमारे 50 किलोमीटरचा प्रवास बाकी होता. अरूंद रस्त्यावरची बेधुंद वळणे पाहून आज ‘खाडा’ होईलच असे वाटू लागले.या वैतागवाण्या प्रवासात सुखद धक्का देणारे चित्र अचानक समोर आलो.  वैतरणाच्या विशाल जलाशयावरील पुलावरून जीप निघाली. पण लगेचच पुन्हा एकदा खुळखुळाट सुरू झाला. याच परिसरात शाहरूखच्या ‘अशोका’ चित्रपटामुळे प्रसिद्ध झालेला आणि तसेच नामकरण झालेला ‘ अशोका धबधबा’ही ओझरता पहायला मिळाला. पावसामुळे हिरवाई  पांघरलेला परिसर आणि त्यातून मार्गक्रमण करणारी जीप जंगल सफारीचा आनंद देत होती, पण आतील बाहेरचं जंगल अनुभवायला आतील गर्दीची दंगल खोडा घालत होती. एकेरी मार्गाइतकाच रूंद असलेल्या रस्त्यावरून समोरून एखादे वाहन वेगाने यायचे. अशावेळी एक कोणीतरी कमीपणा घेऊन वाहन कडेला थांबवून दुसऱ्याला सहकार्य करायचा. मला हा प्रसंग पाहून प्राथमिक शाळेत वाचलेली अरूंद पुलावरून जाणाऱ्या दोन बोकडांच्या गोष्टीची आठवण झाली. आमचा ड्रायव्हर शहाण्या बोकडासारखा होता म्हणून नशिब, नाहीतर एका बाजूची अंदाजे 70-80 फूट खोल दरीत पडून आमचाच बळी गेला असता. पावसामुळे मध्येच खचलेला रस्ता आणि गर्द झाडीतून मार्गक्रमण चालू होते. एका चढणीवरती मागच्या हौदातून “गाडी थांबवा, गाडी थांबवा” असा आवाज आला. गाडी थांबली.वळणावळणांच्या प्रवासामुळे आवाज देणाऱ्या व्यक्तीच्या भावना उचंबळून आल्या होत्या, त्या उलटीच्या रुपाने बाहेर पडू इच्छित होत्या. त्यामुळे तो मनुष्य घाईघाईने पाठीमागचा दरवाजा उघडण्याचा प्रयत्न करू लागला. “दरवाजा लॉक झालाय, बाहेरून उघडावा लागेल!” कोणीतरी अनुभवलेली माहिती पुरवली. गाडी बंद करून पुन्हा वेळेत स्टार्ट होईल याची खात्री नव्हती आणि हँडब्रेक नावाचा प्रकार गाडीला माहित नसल्याने ड्रायव्हरने ड्रायव्हिंग सीटवर बसलेल्या प्रवाशाला ब्रेकवर पाय ठेवायला सांगीतले आणि उतरून पाठीमागच्या हौदाचा दरवाजा उघडला. बाहेर पडल्या पडल्या आतील माणसाने रोखून ठेवलेल्या भावनांचा रस्त्यावरच उद्रेक केला. उद्रेकाचा आवाज थांबल्यावर पुन्हा प्रवासाला सुरूवात झाली. गाडी एकदाची खोडाळ्याला पोचली. गरगरणारे डोके सावरत उतरलो. टेंपल रनची दुसरी लेव्हल पार केल्याचा फील येत होता. पहाटे साडे पाचला घर सोडून आता पाच तास उलटले होते. सपाटून भूक लागली होती. समोरच गरमागरम कांदाभजीचा वास सुटला होता. महेशकडे वळून पाहीले, त्याने हसून होकार दिला. दोघांनी तीन प्लेट कांदाभजी विथ एक्स्ट्रा पाव फस्त केली. केवळ बत्तीस रुपये बील. लेव्हल 2 पार केल्याचे बक्षिस मिळाले. 

आता ‘टेंपल रन लेव्हल 3’ साठी तयार झालो. समोर मोखाड्याला जाण्यासाठी दोन जीप उभ्या होत्या. महेशने पुढे जाऊन चौकशी केली. माझ्याकडे पाहून मान हलवत म्हणाला, “आयाया वाट लागली!” मी प्रश्नार्थक चेहरा केल्यावर पुढे म्हणाला, “ कमांडर लागलीय!”

हे ‘कमांडर जीप’ म्हणजे वेगळे प्रकरण आहे. टाटा सुमो आणि अर्माडा जीप मध्ये कोंबता येणाऱ्या प्रवाशांइतकेच प्रवासी या कमी जागेत बसवले जातात.(म्हणजे फक्त सोळा प्रवासी!) त्यात भर म्हणून या जुनाट जीप अत्यंत आवाज करणाऱ्या आणि हळू चालणाऱ्या असतात. मी पुन्हा एकदा फ्रंट केबिन सीट पकडली, यावेळेस महेशचेही प्रमोशन झाले. या जीपचा एक फायदा होता तो म्हणजे दरवाजा लावायची किंवा पकडून ठेवायची गरज नव्हती. सर्वच व्यवहार पारदर्शक. मी एक पाय बाहेर एक आणि एक आत असा खुल्या जंगल सफारीच्या तयारीने बसलो. थोड्याच वेळात कोरम पूर्ण झाला. वीसेक वर्षाचा तरूण ड्रायव्हिंग सीटवर बसण्याचा आणि तिथे टिकण्याचा प्रयत्न करत होता. कमांडर मोखाड्याच्या दिशेने निघाली. ड्रायव्हरचे निम्मे शरीर जीपबाहेर होते. पुढे जे काही पाहीलं ते मी आयुष्यभर विसरू शकणार नाही. केवळ स्टेअरींग पकडणारे हात आणि निम्मे ढुंगण आतमध्ये ठेवून ड्रायव्हरने उर्वरीत शरीर आणि मान जीपच्या बाहेर काढून गाडी चालवायला सुरूवात केली. मला ऐंशीच्या दशकातल्या

‘द गॉडस् मस्ट बी क्रेझी’ (The Gods must be crazy) या इंग्रजी चित्रपटाची आठवण झाली. या चित्रपटाच्या एका भागात आफ्रीकेतील जंगलातील जीपचा गंमतीदार प्रवास चितारला आहे. या चित्रपटाचे दोन भाग येऊन गेलेत, तिसऱ्या भागासाठी खोडाळा- मोखाडा परिसर निवडायला हरकत नाही. समोरून येणाऱ्या वाहनांना हुलकावण्या देत, अरूंद पुलांवरून आणि खचलेल्या रस्त्यांवरून ही जंगल सफारी चालू होती. रस्त्याला मध्येच एखादा बस थांबा लागायचा, पण आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे या बस थांब्याजवळ लोकवस्ती असल्याचे आढळले नाही. याचा अर्थ, या थांब्यांपासून आणखी दूर स्थानिकांच्या वाड्या-वस्त्या असाव्यात. उताराच्या शेतातील बांधांवरून जात असलेली विविध प्रकारच्या गणवेशातील मुले दिसत होती. एका थांब्यावर दोन तरूणांनी गच्च भरलेल्या जीपला हात केला. ड्रायव्हरने गाडी थांबवून “लटकीतो काय?” असा प्रश्न विचारला. त्या दोघांनी नकार दिला. मी महेशकडे पाहीले व हा काय प्रकार आहे असे विचारले. जीपमधील कोरम पूर्ण झाला तरी अतिरिक्त सदस्यांना गाडीला लटकवून त्यांचे समावेशन करता येते, ही नविन माहिती त्याने दिली. जीपला बाहेरून लटकून पंधरा-वीस किलोमीटरचा प्रवास करता येतो या माहितीची माझ्या असामान्य ज्ञानात भर पडली. थोड्याच वेळात समोरून येणाऱ्या जीपला दोन लटकणारे प्रवासी पाहिले आणि माझ्या माहितीचे दृढीकरण झाले. मध्येच काही प्रवासी उतरल्याने थोडी रिकामी जागा झाली. बरे वाटले. मोखाड्याच्या डेपोत गाडी थांबली. लेव्हल 3 कंप्लिटेड! सुटकेचा निश्वास टाकला. सुखरूपपणे पोचलो, खाडा टळला.

हे अखेरचेच असे म्हणत जीपचा जीवघेणा प्रवास टाळत राहीलो. पण कधी वेळ वाचवण्यासाठी, तर कधी पर्याय उपलब्ध नसल्याने या ‘टेंपल रन’चा अनुभव घ्यावाच लागला.पुढे वर्षभराने त्याचे काहीच वाटेनासे झाले. नोकरीच्या निमित्ताने कराव्या लागणाऱ्या भटकंतीमुळे एकप्रकारचा जिप्सीपणा अंगात मुरला होता. हाच जिप्सीपणा या प्रवासात उपयोगी आला. आता मुंबईची लोकल ट्रेनची गर्दी असो की ऑटोरिक्षावाल्याच्या मांडीवर बसून करावा लागणारा प्रवास असो, काहीच वाटत नाही. एस्सेल वर्ल्ड किंवा इमॅजिकातील थरारक अनुभवाला कंटाळला असाल आणि खऱ्याखुऱ्या ‘मौत का कुऑ’ ला अनुभवायचं असेल तर...

“चलो मोखाडा...मोखाडा!”

-तुषार म्हात्रे, पिरकोन उरण