ये लाल रंग...!

अंगणात तुळशीवृंदावन, दारात पायरीजवळ वेलकमसदृश काहीतरी  लिहलेले एखादे पायपुसणे आणि कुंपण वगैरे असलेच तर त्यावर नावाची पाटी असे काहीसे वर्णन आपल्या घरांचे करता येईल. फ्लॅटसंस्कृती येऊनदेखील यात फारसा बदल झाला नव्हता. मात्र गेल्या काही वर्षांपासून दारासमोरील घटकांमध्ये आणखी एका वस्तूची भर पडली आहे. सजावटीचा, संस्कृतीचा भाग नसूनही या वस्तूने घरासमोरील मानाचे स्थान पटकावले आहे. ही नविन गोष्ट म्हणजे ‘लाल रंगाची बाटली’! साध्या कौलारू घरांपासूून ते बहुमजली इमारतींपर्यंत, शेतकरी कष्टकऱ्याच्या दारापासून ते उच्चशिक्षित आणि धनाढ्यांच्या बंगल्यांपर्यंत या लाल बाटलीने स्थान मिळवलेय.
असे काय विशेष आहे या बाटलीत? कशासाठी या घरासमोर ठेवल्या जातात?
या ‘लाल बाटल्या’ ठेवण्यामागचं कारण एव्हाना तुम्हाला कळलं असेलच. भटक्या कुत्र्यांना पळवून लावण्यासाठी, घरापासून दूर हाकलण्यासाठी या बाटल्या ठेवल्या जाताहेत. या लाल रंगाच्या बाटल्या बघून कुत्रे त्या परिसरात फिरकत नाहीत असा दावाही केला जातोय. जेव्हा एखादी गोष्ट मोठ्या प्रमाणावर केली जाते तेव्हा त्यावरील विश्वास वाढत जातो. अशा विश्वासातूनच सगळीकडे हा प्रकार वाढत गेला. लाल सिग्नल पाहील्यानंतर भली मोठी रेल्वेही थांबते मग कुत्र्याची काय बिशाद? या लाल रंगाचा धसका कुत्र्यांनी का घेतला असावा?
आपल्या मनातील सर्व शंका-कुशंकांची शास्त्रीय अंगाने चर्चा केल्यावर काय हाती लागते ते पाहू.

आपल्याला हे माहीत आहे की, रंगांचा जन्मच मुळी प्रकाशातून होतो. काचेच्या लोलकाप्रमाणे असणाऱ्या पावसाच्या थेंबातून सूर्याचा पांढरा प्रकाश जेव्हा जातो; तेव्हा पाऊस आणि उन्हं एकाच वेळी आलीत की सप्तरंगी इंद्रधनुष्य आपल्याला पाहायला मिळतं. एखादी वस्तू पाहिल्यानंतर तिची प्रतिमा, तिचे रंग याबाबतची माहिती मेंदूकडे पाठवण्याकरिता आपल्या डोळ्यात दोन प्रकारच्या पेशी असतात. कोन सेल्स अर्थात ‘शंकू पेशी’ आणि रॉड सेल्स अर्थात ‘दंडगोल पेशी’. दंडगोल पेशींमुळे आपल्याला कमी प्रकाशातही दिसू शकतं, पण या पेशींमार्फत आपल्याला सुस्पष्ट प्रतिमा किंवा रंग दिसू शकत नाहीत. शंकू पेशींमुळे आपल्याला सुस्पष्ट प्रतिमा किंवा रंगांचं ज्ञान होतं. पण त्या पेशी केवळ जास्त प्रकाशातच त्यांचं प्रतिमाज्ञान करवून द्यायचं काम करू शकतात. शंकू पेशी या तीन प्रकारच्या असतात- तांबडय़ा, हिरव्या आणि निळ्या रंगांचं ज्ञान करवून देणाऱ्या या पेशींमुळेच आपल्याला रंगज्ञान होत असतं. हे होतं मानवाच्या बाबतीत पण कुत्र्याच्या डोळ्यांमध्ये मात्र पिवळ्या आणि निळ्या रंगाच्याच कोन पेशी असतात. लाल रंग ओळखू येण्यासाठी आवश्यक लाल रंग संवेदन कोनपेशी कुत्र्याच्या डोळ्यांत नसतात.

याचा अर्थ असा नाही की कुत्र्याला लाल रंगाच्या वस्तू दिसत नाहीत, तर तो अशा वस्तू पाहू शकतो परंतु लाल-हिरव्या रंगातील फरक त्याला कळत नाही. म्हणजे एक प्रकारे ‘रंगाधळेपणाच!’ असे असले तरी रंगाच्या प्रकाश तीव्रतेच्या आधारे तो दोन रंगांतील फरक ओळखू शकतो.  थोडक्यात काय तर ‘कुत्र्यांना लाल रंग ओळखता येत नाही.’ असेच काहीसे लाल रंग दिसल्यास बैल किंवा वळू हल्ला करतो या बाबतीतही होते. हे प्राणीसुद्धा लाल रंग ओळखू शकत नाहीत.
डिस्ने पिक्चर्सच्या ‘प्लुटो’ नावाच्या कार्टूनवर एक मस्त एपिसोड आहे. या भागाची सुरूवातच “कुत्ता अपने नाक से देखता है!”  या वाक्याने सुरू होते. यात वासाच्या साह्याने शोध घेणारा प्लुटो आणि त्याची फजिती करणारी खार यांचे गंमतीदार प्रसंग आहेत. यातील गंमतीचा आणि अतिशयोक्तोची भाग सोडला तर खरोखरच कुत्रा या प्राण्याची वास घेण्याची क्षमता उच्च असते. त्यात भर म्हणून कुत्रा, मांजर यांसारख्या प्राण्यांना कमी वारंवारतेचे ध्वनी ऐकण्याची क्षमता प्राप्त आहे. त्यामुळे कुत्र्याच्या दृष्टीपेक्षाही अधिक ज्ञान त्याला इतर इंद्रियांपासून मिळते.
वरील माहीतीचा विचार केल्यास लाल रंगाच्या बाटलीमुळे कुत्रे दूर जातात ही एक आधुनिक अंधश्रद्धा असल्याचे लक्षात येईल. ‘लाल रंग आणि कुत्रा’ या दोघांचा संबंध सर्वप्रथम जोडणारे असामान्य संशोधक आणि अतिशय वेगाने त्याची अंमलबजावणी करणारी सामान्य जनता अशा दोघांच्या संयोगाने हा अ(ति)सामान्य उपाय वापरला गेला. मात्र लाल बाटल्या घरासमोर ठेवल्यानंतर काहींना कोणताच परिणाम न जाणवल्याने आता हळू हळू या नविन सजावटीने आपले स्थान गमावले आहे.
‘कुत्रा आणि लाल रंगाची बाटली’ हे नविन युगातल्या अंधश्रद्धांचा केवळ एक नमुना उदाहरण आहे. शास्त्रीयदृष्ट्या पडताळणी न करता अशा अनेक अंधश्रद्धांना खतपाणी घालण्याचे काम आपण इमानेइतबारे करत आहोत. समाजमाध्यमांनी ग्रासलेल्या सध्याच्या काळात तर या थोतांडांना अधिक बळ मिळत आहे.  सुरूवातीला निरर्थक आणि निर्धोक वाटणाऱ्या या नविन अंधश्रद्धा कधी मोठे रुप धारण करतात हे कळत देखील नाही. या अशा अंध विचारांना थांबवण्यासाठी गरज आहे ती सारासार विवेकबुद्धीची आणि शास्त्रीय दृष्टीकोनाची.  विज्ञानाच्या चोख दृष्टीतून पाहील्यास या अंधश्रद्धांच्या पलीकडील सत्य सापडून  ज्ञानाचा प्रकाश पसरू शकेल. इतरांचं जाऊद्या, ही सकारात्मक सुरूवात आपल्यापासूनच करूया.

- तुषार म्हात्रे, पिरकोन (उरण)