तुषारकी

मणभर काम, गुंजभर दाम! लहान बोटीत दाटीवाटीने नेहमीचे प्रवासी बसलेले.  कामानिमित्ताने समुद्रमार्गाने मुंबईला ये-जा करणारी ही गर्दी. या नेहमीच्या गर्दीपेक्षा एक वेगळा चेहरा बोटीत चढतो. त्याच्या हातात स्वत:च्या आकाराहून मोठ्ठं पोतं आहे. एकीकडे गर्दीच्या चालण्याने ओल्या झालेल्या डेकपासून पोतं वाचवण्याचा प्रयत्न तो करतोय, तर दुसरीकडे कडक इस्त्रीची गर्दी त्याच्या पोत्याच्या स्पर्शापासून वाचण्याचा प्रयत्न करतेय. भाऊच्या धक्क्याला बोट लागल्यानंतर हे पोतं मुंबईच्या ‘नळ बाजारात’ पोहोचवलं जाईल. तिथल्या एका डीलरसोबत घासाघीस करून हाती काही पैसे मिळतील. या मणभर पोत्याच्या तुलनेत मिळालेल्या गुंजभर रक्कमेत ‘जीवाची मुंबई’ करत ही व्यक्ती मुंबईपासून जवळ असणाऱ्या ग्रामीण बाज जीवंत असणाऱ्या आपल्या जगात आनंदाने पोहोचतो. काय होतं त्याच्या मोठ्या पोत्यात?    मुंबईच्या नळबाजारात विकल्या गेलेल्या या पोत्यात होता, ‘गुंजेचा पाला’. ग्रामीण भागात ‘ गुंजवली’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या वनस्पतीची ही इवलीशी पाने. पानाच्या ठेल्यावर मिळणाऱ्या विड्यामध्ये गोडवा येण्यासाठी चिंचेसारखी लहान पाने असतात ती गुंजेची...

रायगडची लोहयुगीन संस्कृती मँडागोरा! ‘पेरिप्लस ऑफ इरिथ्रीयन सी’ या अत्यंत पुरातन आणि महत्त्वपूर्ण दस्ताऐवजांमध्ये नोंदवले गेलेले एक बंदर. पेरिप्लस नुसार चौलच्या दक्षिणेस आणि पालेपट्टमीच्या (महाड परिसर) उत्तरेस हे बंदर स्थित आहे. मॅक क्रिंडल या तज्ञाच्या मते संस्कृतमध्ये उल्लेखलेला ‘मंद्रगिरी’ म्हणजे देखिल हेच बंदर. प्राचीन काळखंडात महत्त्वाचे असणारे हे ठिकाण म्हणजे रायगड जिल्ह्यातील माणगाव तालुक्यातील ‘मांदाड’ बंदर . या बंदरापासून निघालेला आणि कुडा-भाजे-बोरघाटमार्गे पैठणपर्यंत गेलेला एक सातवाहनकालीन रस्ता होता. या ठिकाणी झालेल्या उत्खननात सुमारे दोन हजार वर्षांपूर्वीची खापरे आणि विटा सापडल्या. या गावाच्या पूर्वेकडील महोबा डोंगरावर कुडे लेणी आहेत. इ.स.पूर्व १०० वर्षाच्या काळात दंडा राजपुरी येथे सातवहनांचे सामंत महाभोज याची राजधानी होती. त्यांनी बौध्द भिक्षुकांच्या वास्तव्यासाठी ही लेणी खोदली असल्याचे सांगण्यात येते. या लेण्याचा शोध १८४८ साली लागला. पाच चैत्य व एकवीस विहारांचा समावेश असलेल्या एकूण सव्वीस लेणी या विशाल कातळात कोरलेल्या आहेत. यात ब्राम्ही लिपीतील प्राकृत व संस्कृत ...